DEYİMLERİN HAYATI
Dil, insanlar arasında iletişimi sağlayan bir araç olarak tanımlanmıştır. Dilin kullanımı insanlık tarihiyle başlamış daha sonra zamanla gelişmiştir. Zaten insanı diğer varlıklardan ayıran en önemli özellik de aralarında bir iletişimin olması değil midir? Bu iletişim önceleri sadece konuşma iken zamanla yazının icadıyla birlikte yazışmaya kaymıştır.
Ve yazı zamanla insanların vazgeçilmezi olmuştur. Tabii ki konuşmayı bırakmamış, yazının önem kazanmasıyla konuşma da başka bir vadide önemini devam ettirmiştir. Ortaya iki dil çıkmış biri yazı dili diğeri de konuşma dili. Mektuplar da bu güzelliğin ürünü değil mi? Hasretin ve gurbetin tesellileri mektuplar. Sevgiliye duyulan sevginin en güzel sözcüklerle yansıtıldığı mektuplar... Aslında iletişimde mektup başlı başına bir güzelliktir. (Zamanla eski önemini yitirmiş olsa da)
İnsanlar birbiriyle iletişim kurarken sözcükleri değişik anlamlarıyla kullanmışlar, sözcüklere değişik anlamlar yüklemişlerdir: Mecaz anlam, gerçek anlam, terim anlam, yan anlam, deyim anlam…
Evet, bilerek ya da bilmeyerek insanlar bu anlamları konuşmalarında ya da yazıklarında kullandılar/kullanıyorlar. Mesela merak etmişimdir hangimiz kullandığımız deyimlerin anlamını ve ortaya çıkışlarını biliyoruz? Bazen dilimize geldiği gibi söyleriz deyimleri( hatta kullandığımız sözcüğün deyim olduğunu bilmeyiz bazen).
Deyimler anlam deryaları. Deyimler mana hazinesi. Deyimler dilin hayatı. Sanatçılarımız bu deryadan, hazineden, her zaman faydalanmış ve en güzel şiirlerini, yazılarını bu sözcüklerle oluşturmuşlardır. Ve gerçek sanatçılar bu deyimlerin hikâyelerini bildiği için bu sözleri kullanıp adeta lafı gediğine koymuşlardır.
Bazı deyimlerde görülen özgürlüğe rağmen, onların kurulması dil, kendi içerisinde bazı kurallara dayanıyor. Deyimlerin yapıların özellikleri, temellerin türü ile bağlıdır.
Türk deyimlerinin kaynakları
Bütün türk deyimleri iki farklı kaynağı olan iki gruba ayrılır: türk kökenli deyimler ve yabancı dillerden gelen deyimler. Onlardan çoğu kendi türk dilinde yapmıştı veya eski zamanlardan, atalarından gelmişti.
Mesela:
«süt dökmüş kediye dönmek yapacak» - daha önemli işi olmak demektir
«tabakhaneye bok yetiştirmek»
«o taraklarda bezi olmamak»
«şeytana pabucunu ters giydirmek»
Deyimlerin zamanını ve çıktığı yeri saptamak zor, bu yüzden onların nerede ve ne zaman meydana geldiği sadece tahmin edilir. Daha kolayı ise deyimlerin kaynağı öğrenmek. Mesela türk edebiyatı deyimleri ile çok zengindir:
Deyimlerin klasifikasyonu:
Bazı bilim adamları deyimleri 3 temel türe ayırır: eklemenin deyimleri, birliğin deyimleri ve birleşmenin deyimleri.
1.Hiç ayrılmayan kelime takımıdır. Onların anlamı onların lügatinın birleşiminden ve parçasından bağlanmıyor.
2. Bütünün anlamı sözlerin manası ve iç anlamı ile bağlıdır.
3. Çoğu söz takımı kendi dil sistemi ile sınırlıdır ve sadece belirli kavramlarla kullanılabilir.
DEYİMLERİN TERCÜME ÇEŞİTLERİ
Teori olarak deyimler yabancı dillerden çevirmek için özel bir ölçütle ayrı bir klasifikasyon bulmak ve gruplara ayırmak lazımdır. Ama her grupta deyimin anlamı anlatmak için renkli bir ulus olmak lazımdır.
Her dilin kendi içindeki planında iki parçası vardır: genel veya evrensel, etnik yönden düşünce mantıkları birbirlerine benzemeyen bütün dünyanın dilleri bir araya toplandığında , kendine özgü oluşu gösteren diller diğerlerinden ayrılmaktadır. Deyimler hakkında her kategoriyi açmak için farklı teoriler vardır. 60lı ve 70li yıllarda Türkiyede deyimlere büyük ilgi göstermekteydi. Genelde yazarlar yorum ve çevirme ile çalışıyorlardı.
Çevirme
Deyim, çoğunlukla birden çok sözcükten oluşan ve sözcüklerin temel anlamları dışında, yeni, benzetmeli bir anlamı yansıtmak üzere kullanılan öğelerdir. Elçin profesör deyimler arasında gramer olarak 11 tür ifade ediliyor:
Deyimleri çevirmek için genelde iki tür kullanılır:
1. Kesin ve dolu uygunluk (mana +anlam + yapılış) – ‘deyim çevirmesi’, aynı veya çok yakın deyim. (adam sarrafi «знаток человеческих душ»)
2. Benzer yapılışlı, karşılığı olmayan ve sözlüğün düzeni ile çevrilemeyen – ‘deyim çevirmesi değil’ adı vardır. Bu gibi durumlarda bu deyim basit cümle olarak çevirebilir. Deyimler başka karakteristik, belirti olarak daha küçük gruplara ayırılır. (adam iistiinde saksagan vur beline kazmayi «полная чепуха, ~ абракадабра»)
• Renkli oluş / renksiz oluş
• Atasözlerine benzeyen / atasözlerine benzemeyen
• Stil
• Dilin özellikleri
• Yazarın fikri
Karşılığı olarak deyimler ayrılır:
Karşılığın rastlaması
Diller içinde aynı veya çok yakın anlamlı deyimler vardır.Bu grupta diğer deyimlere göre sayıca daha az deyim vardır.
· Gramer gösterisi
· Birleştirme
· Milli özelliği olmayan
· Kullanma
Kısmen karşılığın rastlaması
Birinci gruptaki kurallara benzeyen deyimler bazı anlamalarda farklı kabul edilir.
At gibi çalışmak –работать как лошадь
Domuz gibi yaşamak – Жить как свинья
Kurt gibi kızgın – Сердитый как волк
Kurt gibi aç –Голодный как волк
Köpek gibi üşümek –Замерзнуть как собака
Köpek gibi ölmek – Умереть как собака
Köpek gibi kıskanç – Завистливый как собака
Tavşan gibi ürkek – Труслив как заяц
Tavşan gibi korkak – Боязлив как заяц
At gibi güçlü –Выносливый как лошадь
Kedi gözlü – Глаза как у кошки
Deyimin göreceli karşılığı
Bu deyimler aynı anlamdadır, ama biçim ve gramer olarak farklı kabul edilir.
Farklı dillerde insanlar farklı imgeler ve deyim çevirken milli imgesini hesaba katmaları gerekmektedir.
Parmakla sayılacak kadar az – кот наплакал
Sıcapı sıcağına – по горячим следам
Yer yarıldı içine girdi - Как корова языком слизала
Bireysel karşılığı
İki dil arasında aynı veya benzeri bulunmayan tercüman bazen kelime yapımını kendi yaratabilir. Bu şekilde maksimum deyim özellikleri katmak gerekir. Uzman gerekli model ve araç kullanırken yeni deyimler yaratıyor. Eğer hayatta bu varyantı kullanacaksa ve dil arasında yaşatacaksa, tercümanın işi başarılıdır.
Bazı insanlar, sözlerin tercümesi yapılırken milli özelliklere bakmadan ilk kelimeleri almış, ama o zaman anlam kayboluyor. Mesela Rus dili içinde imge türk dilinde tam tersine anlam var ve tam anlamak için Türk kültürüne yakın kelimeler kullanmak gerekir. Bu yüzden bu deyimler için başka karşılıklar arıyoruz.
Balık kavağa çıkınca – как рак на горе свистнет
Köpekler güler buna – курам на смех
sakız gibi yapışmak – как банный лист
Sudan ucuz – дешевле грибов
Bügünlerde çoğunlukla yerli ve yabancı dil bilimciler Vereşagin, Dobrovolskiy, Kostomarov, Mokiyenko, Meleroviç, Teliya, Rayhşteyn, Maslov, Vorobyov gibi ve başka bilim adamlar kendi bilim işlerini deyim konusuna ve bu gelişmeye adadılar. Dil içindeki değişmeleri yapan değil, dil ve kültür, dil ve toplam, dil ve psikoloji arasında bağlantısı ve değişmesi daha büyük ilgi uyandırıyor.
Deyim biçimi insanın duyguları ve düşüncelerini daha açık anlatıyor, gösteriyor.
Hepsi biliyorlar nasıl yazılı olarak kendilerini heyecanlı hale getirmeyi, deyim olmadan bunu yapmak daha zordur. Dünyanın teknolojik gelişmesi, «duygusuz insan duygusuz dünyada» belgi ile yaşayan, son hadde program topladığın hayatta canlı temaslara insanlar arasında az yer kalır. Mektuplaşma biçiminde yazılan eser geçmişte kalmış, heyecan göstermek ve birbirine iç dünyasını göstermek şimdi pöpüler değil ve hatta görgü kurallarının sınırları dışında kalır. İnsanlık yazılı olarak kendinin heyecanını göstermek için şimdi işaret kullanıyor, mükemmel betimleme deyim biçiminde unuturken...
Yapıldığın incelemesi
Yapıldığın incelemesi konuşanın ifade gücünün aracılarının anlayışı daha geniş yapıyor ve hangi yöntemlerle dili daha canlı ve renkli yapmaya yardım ediyor. Rus bilim adamları için Türk deyim konusu daha yeni konusudur. Ama az tecrübeye rağmen deyimler eğitimde büyük bir rol oynuyor ve çok bilimci için gösteriyor:
· Öğretmenin pratiğinde,türkçe yabancı dil olarak.
· Üniversitelerin programlarda deyim bilimi, dil kültürü ve ülke coğrafyası.
· Sözlükçülüğün ve deyimciliğin pratiği.
· Çevirinin teori ve pratiği.
Türk dili bilgisinde deyimler ayrı bir bilimsel disiplin olarak, deyimbilim, sadece XX yüzyılın sonunda meydana gelmiş ve Sabagat Emir, Ömer Asım Aksoy, Aydın Dağpınar gibi bilim adamların işleriyle sağlandı.
Türk deyimler arasında idyomatik deyimler, atasözler ve deyimler ayrılma problemi büyük rol oynuyor. Bazı dil bilimiciler bir deyim en az iki kelime içermelidir diyor. Başka Doğan Aksan, Mehmet Hengırmen, Metin Yurtbaşı gibi diyorlar ki deyim bir kelime halinde de kullanabilir.