Паэма «Пруская вайна» Яна Вісліцкага выйшла друкам у Кракаве ў 1516 годзе. Налічваючы больш за тысячу радкоў, наўрад ці яна пісалася на працягу аднаго года. Але напісаны твор менавіта з адчуваннем векавой даўнасці, гістарычнай значнасці самой падзеі, яе датычнасці да лёсу многіх народаў. Пра тое сведчыць і сам аўтар паэмы, які ў звароце да прафесара кракаўскага універсітэта Паўла з Кросны, просячы яго як члена Таварыства паэтаў аб падтрымцы яго паэмы, кажа пра Грунвальд як пра «слаўнейшую бітву», «знамянальную падзею», «слынную падзею», падкрэсліваючы, што ён рыхтаваў свой твор, «каб памяць аб слаўнай падзеі замацавалася і, узмужнеўшы, стала суровым і пагрозлівым урокам для ворагаў і каб павялічылася наша любоў да хвалы радзімы». У заключэнні свайго паслання да Паўла з Кросны Ян Вісліцкі рэзюмаваў, што ён свой твор напісаў «для тых, у каго ў сэрцы любоў да хвалы айчыны…».
Батальныя сцэны ў паэме звяртаюць на сябе ўвагу першаадкрыццём беларуса – сярэднявечнага воіна, праўдай аб перыпетыях бітвы пад Грунвальдам, пра «рок суровы», што «пакінуў у бядзе беларусаў, храбрых літоўцаў». Быў жа і такі момант, калі ўжо, здавалася, перамога «ўсміхнулася германскаму войску. Непастаянны, суровы лёс, ён дапамагае германцам». Першымі выстаялі націск варожы беларусы. Паэма Яна Вісліцкага, такім чынам, пра нашых продкаў як цэнтральных удзельнікаў падзеі. Але ўсё ж найшырэй у паэме паказаны ўвогуле Літва – Вялікае княства Літоўскае, увогуле край беларускі.
Паэма Яна Вісліцкага «Пруская вайна» – твор гераічнага зместу і стаіць у шэрагу твораў эпічнай героікі нашага сярэднявечча, такіх як «Слова пра паход Ігаравы», «Песня пра зубра» М. Гусоўскага, «Дэкатэрас» Андрэя Рымшы. У рыцарскім эпасе славян XVI стагоддзя «Пруская вайна» – твор не толькі першы па часе з'яўлення (упершыню ў ім вылучаны беларусы), а таксама твор, у якім з веданнем і відавочнай сімпатыяй акрэслены контуры Вялікага княства Літоўскага як дзяржавы, як краю літвінаў-беларусаў, русінаў-украінцаў, жмудзінаў-літоўцаў. Напісаная лацінай, паэма Яна Вісліцкага паказвала Еўропе яшчэ адзін край акрамя сармацкага, акрамя Польшчы. Адкрыццё гэтае было актам адраджэнскім, адкрыццём народа, адкрыццём прыроды-пейзажу яшчэ аднаго краю, яго насельнікаў – людзей магутных, прыгожых, смелых, ваяўнічых. I нельга прыўменшваць значэнне гэтага эпічнага адкрыцця краю, народа, беларусінаў, хоць яно і не ідзе, вядома, у параўнанне з рэалістычным, эпічным адкрыццём Беларусі ў XIX стагоддзі Адамам Міцкевічам у «Пане Тадэвушы», у XX стагоддзі Якубам Коласам у паэме «Новая зямля», таму што паэма Яна Вісліцкага напісана контурна, штрыхава, агульна, апісальна, з сімволікай, пачэрпнутай ад антычнасці тагачаснай эпічнай школы паказу, якой прытрымліваліся ўсе паэты-лаціністы пачатку XVI стагоддзя ва ўсёй Еўропе. Пасля аўтара «Слова пра паход Ігаравы» другі найслаўнейшы паэт-пейзажыст – Ян Вісліцкі. Паэма «Пруская вайна» складаецца з чатырох паэтычных кніг-раздзелаў. У другой кнізе паэт «вяшчае пра гушчу літоўскага бору». Вось як бы пейзаж-формула паэтавага бачання роднай зямлі:
Слынныя тыя мясціны пушч непралазяай гушчэчай,
Цягнуцца аж да зямель, ваяўнічымі скіфамі знаных.
Нівы зялёныя, жызныя тут, лугоў неаглядвых мядлівасць.
Воін дастойны, шматлікі народ тут гняздзіцца.
Жыхары, простыя людзі Літвою край гэты назвалі,
I ратаі спаконвеку крывенькай сахою
Грунт камяністы аруць тут, каб зернем засейваць.
Рэаліі пейзажу Ян Вісліцкі спалучае з выкладкамі гісторыі краю, даючы як бы геаграфічна-гістарычную яго характарыстыку.
Цікавы трэці раздзел паэмы, у цэнтры якога віцебская князёўна Соф’я. У кароткай анатацыйнай прадмове да паэмы князёўна Соф'я названа «беларускай дзевай», у трэцім раздзеле – «дачкой беларускай зямлі», «беларускай цудоўнай нявестай». Паэт увесь час падкрэслівае не толькі яе прыгажосць і цнатлівасць, але і менавіта беларускія «карані».
Тэндэнцыя да манументальна-эпічнага адлюстравання гістарычных падзей сведчыла аб арыентацыі аўтара на антычныя традыцыі. Паралельна з гэтым значны ўплыў на стылістыку паэмы «Пруская вайна» аказалі фальклорныя традыцыі, вопыт эпічнага ўзнаўлення старажытнай пары (нябесныя з'явы як нейкія «знакі» напярэдадні бітвы, сватанне Ягайлы да князёўны Софіі Гальшанскай, пейзажныя замалёўкі і інш.). Аднак сінтэз літаратурных і фальклорных традыцый на гэтым пачатковым этапе развіцця беларускай паэзіі заставаўся яшчэ не завершаным. Відавочна, гэта адчуваў і сам паэт, калі ў лісце да свайго настаўніка, прафесара Кракаўскай акадэміі Паўла Красненскага («Русіна») адзначаў: «…я недастаткова напоены нектарам муз… гэта першая спроба майго пяра… і табе я перадаю гэтую працу для выпраўлення».
Слабасці паэмы найбольш выразна выявіліся ў кампазіцыйнай раз'яднанасці яе кніг-раздзелаў, а таксама ў частых адступленнях ад кананічнай структуры так званага гераічнага гекзаметра. Тым не менш прэцэдэнт гістарычнага эпасу быў ужо ў наяўнасці – ён не мог не ўплываць на развіццё новых творчых прынцыпаў тагачаснай лацінаславянскай паэзіі.
«Пруская вайна» стала першым буйным уласна мастацкім творам у беларускай літаратуры, а яе аўтар – першым слынным паэтам нашага краю.
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры: У 2 т. Т. 1: З старажытных часоў да канца XVIII ст. Мн., 1968.
2. Мальдзіс А.I. На скрыжаванні славянскіх традыцый: Літаратура Беларусі пераходнага перыяду (другая палавіна XVII–XVIII ст.). Мн., 1980.
3. Мысліцелі і асветнікі Беларусі (X–XIX стагоддзі): Энцыклапедычны даведнік. Мн., 1995; 2-е выд.: Асветнікі зямлі Беларускай. Мн., 2001.
4. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ–ХІХ стагоддзяў: У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: ХІ – першая палова ХVІІІ стагоддзя. Мн., 2006.
5. Саверчанка I.В. Старажытная паэзія Беларусі: XVI – першая палова XVII ст. Мн., 1992.
6. Старабеларуская літаратура XI–XVIII стст. Хрэстаматыя / Уклад., прадм. Г. Тварановіч. Беласток, 2004.
7. Алексютовіч М.А. Скарына, яго дзейнасць і светапогляд / Алексютовіч М.А. – Мн., 1969.
8. Францыск Скарына і яго час: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 1990.
9. Францыск Скарына. Творы: Прадмовы, сказанні, пасляслоўі, акафісты, пасхалія / Францыск Скарына – Мн., 1990.