Агульная характарыстыка гэтага перыяду. 3 канца 14-га веку, пасля таго, як
князь Ягайла ажанiyся з польскаю карале yнаю Ядвiгаю (1386 г.), Вялiкае
княства Лiтоyскае yваходзiць у блiзкiя палiтычныя адносiны з Польшчаю.
Ягайла ахрысцiyся сам i ахрысцiy свой быyшы дагэтуль у паганстве
лiтоyска-жмудзiнскi народ у хрысцiянскую веру рымскага вызнання, у якiм
вызнаннi быy i народ польскi Культура y Польшчы стаяла вышэй, чымся y
Вялiкiм княстве Лiтоyскiм, i вось дзеля палiтычнай блiзкасцi да Польшчы
yсяго нашага гаспадарства, а рэлiгiйнай блiзкасцi яго жмудскай часткi,
польскiя yплывы пачынаюць плысцi да нас, асаблiва y 16 веку. Вялiкi князь
Лiтвы быy разам i каралём Польшчы, дзеля таго дзяржаyны лад жыцця Лiтвы
набiраецца асаблiвасцей дзяржаyнага ладу жыцця Польшчы. Лiтоyская
арыстакратыя i шляхта гоницца за польскаю арыстакратыяй i шляхтай. У руках
магнатаy сабралiся каласальныя багаццi, а шляхта вымагала сабе yсе большых
i большых праy ад свайго князя-караля. Нявольнiцкае паддаванне перад
польскаю культураю з часам прымушае багатых людзей аддаваць свае дзецi y
польскiя школы, i свая нацыянальная школа гiбне y занядбаннi ад ix.
Вышэйшае духавенства складаецца выключна з арыстакратаy i буржуазii, а
матэрыяльны дабрабыт усяго духавенства разам залежыць ад дзяржавы i ад
багатых людзей,— i нацыянальная культура y духавенстве таксама не
развiваецца. Тады з'яyляюцца, як псiхалагiчны пратэст, як настрой
незадаволення, iдэйна-грамадзянскiя iмкненнi y выхадцаy з бяднейшай часткi
мясцовай буржуазii i дробнай шляхты, асаблiва y тых, што iмелi магчымасць
пазнаёмiцца з новымi iдэямi Захаду. А гэтыя магчымасцi адчынiлiся iзноy жа
цераз Полынчу,. якая сама жыла yплывамi заходнерымскае культуры. I вось, у
асобе выпадкова трапiyшага за гранiцу i здабыyшага там адукацыю купецкага
сына, Скарыны, прыходзiць к нам гуманiзм цi адраджэнне, якое было на
Захадзе жывым пратэстам супроць аскетычнага iдэалу сярэднiх вякоy,
прыгнятаyшага асобу чалавека. Гуманiзм улiy новыя, свежыя ручаi y
затхласць нашага жыцця пачатку 16-га веку. Дальш заходнее yрапейская
рэфармацыя, знайшоyшая y нас апеку спачатку у некаторых каралёу i князёу,
як новая мода, як добры тон, ставицца бедным шляхцiцам Цяпiнскiм i iншымi
блiзкiмi яму па сацыяльнаму становiшчу людзмi на грунт сацыяльны, хоць i
робiцца гэта, дзеля адсутнасцi веды y сацыяльна-эканамiчных справах,
нясведама, пачуццём. Toe пачуццё выклiкае iдэйна-лiтаратурную творчасць у
рэлiгийна-асветным кiрунку. Iдэi шырацца i выклiкаюць агульнае ажыyленне
грамадскае думкi. 3'яyляюцца пiсьменнiкi, якiя адбiваюць яго y свaix
творах. Прапагандзе новых iдэй, а тым самым i агульнаму ажыyленню вельмi
памагае друк, магутная з'ява культуры, яю распачынаецца y нас гуманiстам
Скарынаю. 3аходнiя yплывы адбiлiся i на лiтаратурнай мове гэтага перыяду.
Спачатку, у 15 веку, яна зусiм мала адрознiваецца ад народнае мовы,
разумеецца, не ва ycix вiдах пiсьменства i творах аднакова. У царкоyных
кнiгах царкоyнаcлавяншчыну ратуюць веравызнальныя традыцыi, хоць i не
заyсёды. У iншых свецкiх i духоyных творах, у 16 веку, знiкаюць
царкоyнаславянiзмы, але затое растуць паланiзмы i заходнее Еyрапейскiя
словы для азначэння новых разуменняy, якiя не маглi абысцiся з нашым
народным слоyнiкам. 3 буйным ростам разнастайнай лiтаратуры, пiсанай у ей
гэтым часам, пры яе yжываннi i y законах, i y дыпламатычнай перапiсцы, i y
урадовым дзелаводстве, i y прыватнай перапiсцы грамадзянства, у соймах i
ратушах,— iдзе, аднак, яе yсебаковае выпрацаванне. I яна робцца, к канцу
16-га веку, багатаю на словы i звароты, пры гэтым гiбкаю i прыгожаю,
высокаразвiтою культурнаю моваю, з цвёрдымi, агульнымi, абавязковымi для
ycix правiламi пpaвaпicy. Афiцыяльнае поле яе пашырэння было пацверджана y
Лiтоyскiм Статуце, дзе загадвалася, што пicap земскi мае пiсаць усе лiсты,
выпiсы i позвы «па-руску» i «русюмi» (кiрылаyскiмi, а не лацiнскiмi)
лiтарамi. Тэрмiн яе «руская» мова, якi yвайшоy к нам з Kiевa у сувязi з
палiтычным назовам кiеyскага княства, арганiзаванага варагамi-русамi i
лiтаратурна yплываyшага на нас у даyны час, так i застаyся i y лiтоyскiм
перыядзе нашае гicтopыi. Скарына называy сябе русiчам, Цяпiнскi —
русiнам,) а yжо некаторыя нашi пiсьменнiкi 16-га веку завуць сябе
лiтвiнамi, iзноy жа y сувязi з палiтычным назовам гаспадарства. Адгэтуль
жа летапiсы Вялiкага княства Лiтоyскага, пiсаныя y нашай мове, завуцца
«лiтоyскiмi», а на маскоyскiх кнiгax, перакладзеных у даyны час з нашае
мовы, пiсалася, што пераклад «з лiтoycкaгa языка». Разглядаючы лiтаратуру
15—16 веку, трэба мець на yвазе, што 15 век — гэта яшчэ век рукапiснага
пiсьменства, пара yзрастання, падрыхтавання лiтаратурнай дужасцi, а yжо y
16 веку гэтая дужасць можа праявцца i праяyляецца. У 15 веку далей
развiваецца, з новымi yплывамi, юрыдычная лiтаратура, выходзяць пераклады
духоyных твораy у зусiм народнай мове, з'яyляюцца летапiсы-кронiкi, па
заходняму прыкладу, але y духу свайго гаспадарства. У 16 веку юрыдычная
лiтаратура дае класiчныя yзоры, рэлiгiйная лiтаратура размножваецца i
друкуецца капiтальнымi тамамi, кронiкi ахоплiваюць усе жыццё i пераходзяць
у мемуарны вiд лiтаратуры, пiшуцца yжо вершы, перакладаюцца заходне
Еyрапейскiя свецкiя повесцi i навуковая (на свой час) лiтаратура,
складаюцца граматыкi, лемантары, слоyнiкi i да т. п. рэчы,— адным словам,
творыцца «залаты век» нашай старой лiтаратуры.
Юрыдычная лггаратура 15—16 веку. 3 юрыдычнае лiтаратуры 15-га веку, апрача
многiх грамат i аграмаднага лiку актаy, дажыyшых у кутах архiваy да нашага
часу, захаваyся невялiчкi зборнiчак законаy — «Статут караля Kaзiмipa»
(1468 г.). «С князьмi i с паны-радою нашею Велiкого Князьства Лiтовскаго i
с всiм поспольством согадавшi», кароль вызначыy кары за розныя злачынствы,
галоyным чынам за крадзеж. Кары yсе вялiкiя: мукi, шыбенiца, рэдка
грашовыя штрафы, што супроць адноснай мяккасцi нашiх даyнейшых законаy,
трапiyшых на пiсьмо, з'яyляецца, мусiць, уплывам заходнее yрапейскай
сярэдня-вечнай жорсткасцi, прыйшоyшым к нам з Польшчы. У апiсаннi Статутам
злачынстваy i вызначэннi кар знаходзiм не толькi праyныя погляды цi абраз
судовых распраy, але й адбiтак класавых адносiн, народнага светагляду,
драбнiцы быту. Жорстка каралася парушэнне панскага права на прыгонных
людзей i на чэлядзь: «А который будеть людi выводiтi а любо челядь
неволную, а yхватять с лiцом: того на цiбенiцю». Калi даведвалiся, што
нехта перахоyваy «лежня» (так звалiся бадзягi, уцекачы ад паноy), дык ён
мусiy адказваць за yсякае зладзейства y ваколiцы. Немiласэрна каралiся
канакрады: «А который хотя первое yкрал, а коньская татба, коня yкрал, а с
лiцом прiведуть, того yзвесiтi». Гэтую немiласэрнасць нагадваюць народный
самасуды над кана-крадамi, бываyшыя y нас у самы нядаyны час.
Знахароy-зельнiкаy, абвiнавачаных у крадзежы, у часе следства мучылi, а
хоць бы яны i не прызналiся да вiны, цягнулi ix на шыбенiцу, бо верылi,
што яны праз свае чары могуць не адчуваць болю пры следчых муках. Вiдаць,
не y вялiкiм парадку былi, як i цяпер бываюць, масты y нашiм кpai, бо i на
ix ёсць увага y статуце Казiмiра: «А також, где которыi мосты мошчiвалi за
дядю нашего, за велiкого князя Вiтовта, i за велiкого князя Жыкгiмонта,
тут бы i ныне каждый cвoi мостьнiцi замостiлi i заделалi, как надобе; а
штобы не мешкалi, сего ж лета yделалi. А на чiей делнцi шчькода ся
станеть, конь ся образiть, ногу iзломiть: тому платiтi»..
У 16 веку юрыдычная лiтаратура дасягла свайго найвышэйшага пункту у так
званым Лiтоyскiм Статуце. Дзве яго першыя рэдакцыi —1529 года i 1566 года
— рукапiсныя, а трэцяя рэдакцыя — друкаваны Лiтoycкi Статут 1588 года. У
другой рэдакцыi былi пашыраны правы шляхты, а y трэцяй рэдакцыi
дапiльнована, каб нашы законы не былi y супярэчнасцi з польстмi (час быy
пасля Люблiнскай yнii 1569 г.) Надрукован быy Лiтоyскi Статут 1588 г. у
друкарнi Мамонiчаy у Вiльнi, курсiyным шрыфтам, падобным да нашае
скорапiсi 16-веку. Пасля яго перакладалi на польскую i на расiйскую мовы i
карысталiся iм аж да 1840 г., калi царскi yрад, у сувязi з польскiм
паyстаннем 1830 г., забаранiy яго i yвёу у нашым кpai агульнарасiйскiя
законы. У аснове Лiтоyскага Статуту ляжыць звычаёвае народнае права, наша
i лiтоyскае, апрацованае пад уплывам рымскага i польскага права. Дзеля
польскiх жа yплываy ёсць у мове гэтага Статуту паланiзмы, асаблiва y
трэцяй рэдакцыi; у першай i другой — ix меней. Наогул жа мова яго — вельмi
гiбкая юрыдычная мова, бо yкладчiкi Статуту надалi ей належнае значэнне,
што вiдаць са слоy канцлера Льва Сапегi, якi y прадмове да выдання 1588 г.
пiша так: калi сорамна якому народу не ведаць сваiх праy, баронячых яго
вольнасць, дык асаблiва сорамна было б тое нам, маючым правы, пiсаныя не y
абыякой чужой, а y сваей роднай мове. Але трэба цяпер сказаць, што
Лiтоyскi Статут баранiy вольнасць, толькi не для працоyных мас, а для
арыстакратыi i шляхты, прычым некаторыя судовыя працэсы былi y iм
узаконены так, што давалi поyны прастор самаволi дужэйшага над слабейшым.
Ён дакумантальна сведчыць аб тым уцiску, якi мусiла цярпець маса людзей
«простых» ад невялiкай супроць яе кучкi магнатаy i шляхты. Апрача таго,
Лiтоyскi Статут, не маючы шчыльных адносiн да краснага пiсьменства, ёсць
тым часам важнаю литаратурнаю памяткаю, як багаты матэрыял тагачаснага
жыцця, агледжанага законам з ycix бакоy. Тут многа чыста бытавога
матэрыялу з сямейнага жыцця, з класавых адносiн, з адносiн пануючае нацыi
да нацыянальных меншасцей, з жыцця вайсковага, земляробскага i г. д., аж
да паказання цэн на сабак рознае пароды. Статут выдання 1588 г.— вялiкi
том, у якiм змяшчаецца да паyтысячы артыкулаy, падзеленых на 14 раздзелаy.
Першы раздзел — «О персоне нашой господарской». Тут мы чытаем, што за
розныя парушэннi праy гаспадара (вялiкага князя) кладзецца кара смерцяй i
пазбаyленне вiнаватага грамадзянскае годнасцi i маемасцi, а часам i яго
дзяцей. У другiм раздзеле гаворыцца «О обороне земской», на якую павнны
былi ставiцца са сваiмi людзьмi паны-земляyласнiкi, прычым: «Хто бы с
бiтвы yтек, таковый за слушным доводом от гетмана через вырок наш
господарст, iменье i честь тратiть». Раздзел трэцi трактуе «О волностях
шляхет’скiх i о розмноженю Велiкого Князства Лiтовского». Прызнавалася
прывылiчэннi вольнасцей, што займацца рамеснiцтвам або гандлем — нiжэй
шляхецкага гонару: «Только бы ремеслом... се не жiвiлi i локтем немерiлi».
Чацверты раздзел— «О судьях i о судех». Земскiя суддзi — суддзя, падсудак
i пicap, у «кождой землi i повете» былi вольна выбiраны, толькi не yciм
народам, а панамi-шляхтаю, а y другiх выпадках суддзяy назначалi ваяводы i
старасты з людзей «добрiх, цнотлiвых, годных в праве i пiсма руского
yмеетных шляхтiчов». У гэтым жа раздзеле y артiкуле 1-шым стаяць ведамыя
словы: «A пicap зем'скi мает поруску, лiтерамi i словы pycкiкMi, aci
лiсты, выпiсы i позвы пicaii, а не iншым езыком i словы». Раздзел пяты —
«О оправе посагу i о вене». Шосты «О опеках». Семы — «О запiсех i
продажах». Восьмы — «О тестаментех»; тут, мiж iншым, вылiчаюцца выпадкi, у
якiх бацькi маюць права не толью вырачыся свaix дзяцей i нiчога iм не
адпiсаць з свае маемасцi, але могуць прасiць урад пакараць ix смерцяю.
Раздзел дзевяты — «О под'коморых в поветех i о правах земленых, о гранiцах
i о межах». Дзесяты — «О пушчу, о ловы, о дерево бортное, о озера i