Каля паўднёвай сцяны замка культурны пласт не такі магутны і багаты на знаходкі. Ен часткова быў перемешаны пры будаўніцтве каля сцяны мураванай стайні XVII - XVIII стст.
Спецыфіка культурных наслаенняў каля заходняй сцяны звязана таксама з размяшчэннем тут не існуючых зараз пабудоў, якія прымыкалі да сцяны, а галоўнае, з наяўнасцю ўвахода ў замак. Якраз па абодва бакі дарогі, якая вядзе да ўвахода, зафіксаваны шчыльны, значны па таўшчыні, з добрай стратыграфіяй і са значнай канцэнтрацыяй знаходак слой.
Прычына інтэнсіўнага нарастання слою менавіта ў гэтым месцы бачыцца ў клопаце гаспадароў аб чысціні замкавага двара. Біты керамічны посуд, іншыя сапсаваныя рэчы калі не выкідалі праз вокны за муры, то выносілі за брамную вежу. Культурны слой у двары нязначны, тут у XVII ст. паклалі брукоўку. Толькі каля паўднёвай сцяны ў двары, дзе з XVII ст. дзейнічала кухня, сфарміраваўся даволі значны культурны пласт (да 2 метраў) са шматлікімі знаходкамі.
Гісторыя замка тесна звязана з гісторыяй самаго жыцця пасёлка Мір. Мірскі замак ў свой час быў моцным ваенным збудаваннем, дзе знайшлі сваё месца амаль ўсе вядомыя элементы сярэднявечча і мясцовыя традыцыі замкавага дойлідства /4/.
Блізкімі па стылю былі прыватнаўласніцкія замкі ў Любчы (1580-ыя гг.) і Гераненах (пабудаваны на рубяжы XV i XVI стст. па загаду В. Гаштольда). Як і пры пабудове Мірскага замку архітэктары выкарыстоўвалі мясцовыя традыцыі мураванага дойлідства.
З XVI ст. магнаты імкнуліся будаваць замкі па прыкладу заходнееўрапейскай архітэктуры. Гэтаму спрыяла тое, што многія з іх самі выязджалі замяжу і мелі магчымасць непасрэдна пазнаёміцца з дасягненнямі заходніх майстроў. Так, Мікалай Радзівіл Сіротка вандраваў па краінах Еўропы, быў у Італіі, зрабіў пілігрымку ў Ерусалім, пра што напісаў асобную кнігу. Па яго запрашэнню на Беларусь з Італіі прыехаў славуты майстра Ян Марыя Бернандоні. Па праектам Бернардоні былі ўзведзены замак, касцёл і калегіум езуітаў.
Адначасова пачалася перабудова ўсяго горада. Па апошняму слову еўрапейскай тэхнікі Несвіж быў акружаны валамі і басціёнамі. Яго планіроўка атрымала рэгулярны стан. Знаходжанне вуліц, плошч, асноўных будынкаў падчынялася абарончым задачам. Да нашых дзён засталіся толькі 2 такіх будынка, прадстаўляя вялікі інтарэс, - Слуцкая брама і вежа Замкавай брамы.
Нясвіжскі замак, які дайшоў да нашага часу, быў пабудаваны ў 1583г. на месцы былога драўлянага, даволі вялікага і багатага будынка, з’явіўшагася яшчэ ў 1520г., а потым перабудаванага ў 1547г. Мікалаем Радзівілам Чорным для атрымання свайго рода княскага тытулу. Нясвіжскі замак – адзін з цікавейшых архітэктурных помнікаў Несвіжа, сярэднявечны феадальны замак, які пасля некалькіх перабудоў ператварыўся ў палаца - замкавы ансамбль /14, с. /.
Спачатку замак быў з ўсіх старон акружаны вадой. Патрапіць на яго тэрыторыю можна было толькі па разборнаму драўлянаму масту, які пад час нападаў ворагаў прыбіралі, і замак тады аказваўся на востраве і ператвараўся ў недасягальную крэпасць. Замкавыя брамы былі двухпавярховымі. Над імі ўзвышалася дазорная вежа. Вежа с аркай, вядучай ва ўнутранны галоўны двор, і цэнтральны корпус палаца – замкавага ансамбля былі на адной асі, что гаворыць аб сіметрыі. Калі ўвайсці праз арку і наступны за ёй длінны танель у двор і спыніцца супраць галоўнага будынка ансамбля, можна ўбачыць кальцо, якое створана каменнымі будынкамі.
Акрамя галоўнага ці параднага двара, існуе яшчэ два маленькіх: гаспадарчы і інтымны. У галоўны двор выходзіць парадны ўваход цэнтраьнага корпуса. У XVIII ст. ён быў дабудаваны да чатырох паверхаў, апрацаваны рэльефнымі дэкарацыямі, скульптурнымі ўстаўкамі і г.д. Галоўннае месца ўпрыгожвалі гербы Радзівілаў, ваенныя эмблемы і прыгожы арнамент, створаныя ў стылі барока.
Цэнтральны корпус канешне ж займалі самі Радзівілы. Па леваму баку ад яго знаходзілася трохпавярховы казарменны будынак з высокай дазорнай вежай, а па праваму – двухпавярховы гаспадарчы будынак. Раздраблёныя спачатку корпусы пазней перабудоўваліся, дапаўняліся архітэктурнымі прыбудоўкамі і нарэшце атрымалі замкнуты парадны двор. А з задняга боку галоўнага будынка з’явілася двухпавярховая прыбудоўка з тэрасай і дзвюмя вуглавымі вежамі. На галоўным двары прыцягвае позірк цікавы калодзеж – лепшы прыклад майстэрства простых беларускіх таленавітых людзей.
Гальшанскі замак - яшчэ адзін прыклад прыватнаўласніцкага замку. Першыя мураваныя пабудовы маглі быць тут узведзены яшчэ ў канцы XV ст., калі ў замку адбываліся з'езды найбольш уплывовых магнатаў Вялікага княства Літоўскага. Тады замкам валодалі князі Гальшанскія. Але ў 1555 г. апошні прадстаўнік роду біскуп Павел Гальшанскі памёр. У канцы XVI ст. яго маёмасць перайшла да Паўла Сапегі. Ён пачаў будаўнічыя работы на рацэ Лусце. Замак будаваўся як шыкоўная рэзідэнцыя ў стылі галандскага маньерызму. Сцены пакрываў фрэскавы роспіс, творы жывапісу і партрэты прадстаўнікоў роду. Падлогі замку былі выкладзены з фігурных разнакаляровых керамічных плітак /3, с. 3 -7/.
У XVI - XVII стст., калі ў еўрапейскіх краінах распаўсюджваецца бастыённая сістэма фартыфікацый, будуецца бастыённы замак у Заслаўі. У дваццатыя гады XVII ст. па загаду князя Сямёна Сангушкі ўзводзіцца Смалянскі замак. Замкавае дойлідства аказала вялікі ўплыў і на царкоўнае будаўніцтва. У XV - XVII стст. на Беларусі ўзводзяцца так званыя ўмацаваныя храмы: Сынкавіцкі храм, Маламажэйкаўская царква, Камайскі касцёл, збор у Заслаўі і г. д.
У XVIII ст. новыя замкі ўжо не будаваліся. Некаторыя прыйшлі ў заняпад. Але замкава-палацавыя комплексы раўніва аберагаліся і ўзнаўляліся сваімі гаспадарамі. Унутраныя пакоі аздабляліся ўпрыгожваннямі ў стылях барока і ракако. Па сведчанню крыніц, замкам, тым не менш, прыходзілася выконваць абарончыя функцыі. Так, пад час Вялікай Паўночнай вайны адзін са шведскіх жаўнераў пісаў пра замак у Нясвіжы: "Гэты замак лічыцца найлепшым у Польскім каралеўстве, ён умацаванычатырма каменнымі вежамі, якасна збудаванымі. Здаецца кожная дэталь гэтага замку прызначана для абароны…" /7, с. 150/.
Такім чынам, мы можам вылучыць наступныя этапы замкавага дойлідства на беларускіх землях у XIV - XVIII стст.:
XIV - XV cт. - развіццё дзяржаўнага і гарадскога замкабудавання;
канец XV - XVIII стст. - развіццё прыватнаўласніцкага замкабудавання.
Першы этап характарызаваўся паступовым пранікненнем у замкавае дойлідства Беларусі заходнееўрапейскіх рысаў. Разам з тым, пераважалі мясцовыя рысы архітэктуры. На другім этапе замкабудаванне Беларусі канчаткова набыло агульнаеўрапейскія рысы, хаця мясцовыя традыцыі мураванага дойлідства працягвалі існаваць і аказваць значны ўплыў на замкавую архітэктуру. У XVII - XVIII стст. замест ізаляванага комплекса з сістэмай умацаванняў узнікаюць дварцовыя пабудовы з адкрытай кампазіцыяй.
Глава ІІ. Замкі ў культурнай і гістарычнай прасторы Беларусі XIV - XVIII стст.
Жыццё чалавека працягваецца некалькі дзесяцігоддзяў. Жыццё яго твораў можа працягвацца стагоддзі і тысячагоддзі. Але іх лёс цалкам звязаны з чалавечым існаваннем. Як жа праходзіла жыццё замкаў? Якую ролю яны адыгрывалі ў існаванні нашых продкаў? Як ўжо было сказана вышэй, галоўная функцыя замкаў з самага пачатку была заключана ў абароне ад ворагаў. Іх будаўніцтва было справай дарагой і адказнай. Ніжэй прыведзены прыклад працы майстроў-дойлідаў.
На працягу амаль усяго сярэднявечча асноўная колькасць мураваных і драўляных збудаванняў на Беларусі ўзводзілася мясцовымі рамеснікамі, што ўваходзілі ў склад будаўнічых арцеляў. На тэрыторыі Беларусі мясцовыя самастойныя будаўнічыя арцелі вядомы з XII ст. Існавалі яны і пазней, нават у першай палове XX ст. Звычайна арцель складалася з некалькіх дзесяткаў (да трыццаці чалавек) высокакваліфікаваных муляраў і некалькіх цесляроў, якія падчас будаўніцтва падмуркаў і дахаў рабілі рыштаванні, будаўнічыя прылады, вокны і дзверы, драўляныя канструкцыі, а таксама з майстроў па вырабе цэглы і нарыхтоўцы вапны. Майстры-цагельнікі мецілі сваю прадукцыю спецыяльнымі знакамі, меткамі або клеймамі. Па іх можна прасачыць сувязі паміж рознымі арцелямі будаўнікоў.
Спачатку выбіралася месца для пабудовы. Для замкаў звычайна падбіралі пагоркі, адкуль яго было добра відаць здалёк, ужо на падыходзе да горада. На будаўнічай пляцоўцы, недалёка ад месца будоўлі, за год - два да яе капалі яміну, у якой гасілі вапну. Такія ямы знойдзены пры раскопках храмаў у Мінску і Ваўкавыску. Калі вапна была гатова, з дапамогай шнура і мернага сажня вызначалі на зямлі план і пачыналі капаць ямы пад падмуркі. Капалі зямлю драўлянымі рыдлеўкамі, краі якіх былі акаваны жалезам. Пакуль ішлі земляныя работы, на вазах падвозілі камяні для падмуркаў, пясок і ваду для рошчыны, абпаленую цэглу, якую складалі штабялямі ў пэўным парадку. Дарэчы, такія штабялі цэглы, падрыхтаванай да будаўніцтва, археолагі знайшлі ў Ваўкавыску. Недалёка ад цэглы ляжалі шліфаваныя камяні для аздобы фасадаў.
Муры Мірскага замку
Пасля таго як былі выкапаны равы для падмуркаў, пачыналі будаваць. У XI і пачатку XII ст. у аснову падмуркаў у Полацку закладвалі драўляныя бэлькі-лагі, на перакрыжаваннях іх замацоўвалі жалезнымі каванымі цвікамі кастылямі. Потым ад гэтага адмовіліся і падмуркавыя равы проста засыпалі невялікімі камянямі больш-менш аднолькавага памеру і залівалі вапнавай рошчынай. Затым браліся за справу муляры. Памочнікі падносілі ім цэглу патрэбнага памеру і рошчыну ў драўляных начоўках. Ваду падавалі ў цэбарах. Маляры карысталіся металічнымі кельнямі. Такая кельня XVI - XVII стст. знойдзена падчас раскопак на Старым замку ў Гродна. Па форме яна нагадвае наканечнік дзіды і выкавана з аднаго металічнага кавалку.