Каханне – шчасце, працяг жыцця (Бар.; 230);
Быць лёсам хацела тваім і дзяліць з табой шчасце і гора (Сад.; 5);
Нямнога шчасця для дваіх; з табой не было шчасця, а без цябе і жыць не варта (Бар.; 18);
Поўнюся сонечным зайчыкам шчасця – чуць цябе, бачыць (Паўл.; 79).
Прыметнік “шчаслівы” абазначае якасць, якая працякае ў часе альбо перадаецца як аднамомантны якасны стан, перажыванне эмоцыі шчасця непрацяглы час:
Шчаслівы міг хады сярод дзяцей (Гудк.; 159);
У колераў шчаслівая сустрэча (Тваран.; 118);
альбо як якасць, што знаходзіцца па-за часам:
Шчасліваму і гора дапаможа (Бар.; 72);
Шчаслівая хаджу (Ьар.; 90);
Да шчасця дажылі (Лось; 75);
Жыць шчасцем (Дудз.; 12).
Большая частка лексікаграфічных тлумачэнняў прыметніка “шчаслівы”, перыфразы з імем “шчасце” - які валодае шчасцем (на ўсіх каменьчыках звінеў сваёй бяздумнасцю шчаслівы (Багд.; 44), які выражае шчасце (прыкрыю твар шчаслівы рукавом (Бар.; 13), поўны шчасця (неабдымным, немінучым сэрца шчасцем надзяляй (Лось; 106), душа ад радасці пяе (Лось; 139),які прыносіць шчасце (Выбрала зайздросную долю – пад шчаслівай сасной нарадзіцца (Б.-Загн.; 60), мне на шчасце колас дай (Ян.; 74).
Прыметнікі семантычна могуць залежыць ад суб’екта-асобы (альбо адушаўлёнай асобы), якая здольная перажываць шчасце і якой можа спрыяць удача: Якія зараз дзеці вырастаюць! Народжаныя ў шчасці, дабрыні (Лось; 74); Я ціхага шчасця хацела (Гудк.; 68).
Асаблівасцю якаснага прыметніка “шчаслівы” з’яўляецца тое, што ён можа ўтвараць ступені параўнання: простая вышэйшая (шчаслівейшая між паэтак (Рус.; 43), дзевачка шчаслівейшая (Сільн.; 30), ты стаў дасведчанней сягоння, а шчаслівейшы быў учора (Мац.; 231), а таксама складаная найвышэйшая ступені параўнання (нават самая ў свеце шчасліўка на зайздросных вачах у нябыт адыходзіць (Рубл.; 99).
Прыметнік “шчаслівы” можа ўжывацца з інфінітывам “быць шчаслівым” або з іншымі дзеяслоўнымі формамі:
Хачу шчаслівай быць, шчаслівай;
Я буду доўга тут шчаслівай; дзіўна;
Каб была я нешчаслівай.
Субстантываваны прыметнік шчаслівы характарызуе суб’екта, здольнага перажываць пэўныя эмоцыі (Я да шчасця імкнуся (Карж.; 63), з прадчуваннем шчасця прачынацца (Дан.; 11). Пры азначэнні прыметнікам “шчаслівы” імёнаў прадметаў і з’яў семантычны перанос рухаецца ў напрамку ад суб’екта да аб’екта, ад душэўнага стану да прычын, што яго выклікаюць (шчаслівая, што да лятункаў прыкута (Дудз.; 24), я буду доўга тут шчаслівай святлом узгоркаў і раўнін (Ян.; 41), голас сэрца на Радзіме шчаслівы (Ян.; 46).
Шматлікія прыклады раскрываюць месца, час, дзе і калі суб’ект быў ці будзе шчаслівы:
Ужо не помню дзён сваіх шчаслівых (Роўда; 5);
Шчасце, што адкладзена на потым (Дудз.; 134);
Я за плячыма маю трохі шчасця (Ян.; 89);
І быў бы шчасны наш куток (Лось; 156);
Пад ссохлым лістом задрамала маё павуціннае шчасце (Рублю.; 100);
Ляцець, ляцець няма куды, акром шчаслівага – дахаты (Бар.; 45).
Значэнне “шчасце-ўдача” – гэта якасць знешніх у адносінах да суб’екта акалічнасцей, што выражаецца ў канкрэтных прадметах. Такія прадметы можна назваць сімваламі, гэта абазначае, што за імі ў народнай свядомасці замацавалася непасрэдная сувязь з удачай (Зычліва знайсці падкову шчасця заклікала (Лось; 65); Хай вам шчасціць знайсці падкову (Лось; 65); А чаркі не адной на шчасце не разбіта (Ян.; 192).
Паралельна з агульнавядомымі сімваламі шчасця выкарыстоўваюцца і індывідуальна-аўтарскія: Мне на шчасце колас дай (Ян.; 74). Для перадачы значэння шчасця-ўдачы выкарыстоўваюцца лексема “шчаслівіца/шчаслівец” (нават самая ў свеце шчасліўка на зайздросных вачах у нябыт адыходзіць (Рубл.; 99); шчаслівіца, я помню промні рук (Ян.; 34); той шчаслівец не ўчуе шолаху (Тваран.; 136).
Прыметнік “шчаслівы” частотна выступае азначэннем да слова “каханне”. “Шчаслівае каханне” – гэта каханне ўзаемнае:
І будзе ў нас шчаслівае бяссонне, і толькі нам належыць гэты свет (Гудк.; 75);
Каб сыгралі п’есы пра шчаслівае каханне (Рубл.; 20);
Я табой закуты ў звенні, калі ёсць ланцуг шчаслівы (Багд.; 32);
Каб жыць адзіным шчасцем і каханнем (Мац.; 231);
І заміраюць шэпты шчаслівых і зняможаных каханкаў (Сап.; 776).
Прыметнік няшчасны перадае іншую сітуацыю: безадказнае каханне прыносіць пакуты і ўяўляецца нешчаслівым:
Тут не самагубства з-за няшчаснага кахання (Сом; 77);
Лепш нешчаслівай быць з табою, чым нешчаслівай без цябе (Б.-Загн.; 213).
Вербальныя рэалізацыі канцэпту “шчасце” прадстаўлены таксама дзеясловам “шчасціць”. У разгледжаным матэрыяле зафіксавана форма незакончанага (зычліўцы дарагія, хай вам шчасціць знайсці падкову (Лось; 65) і закончанага трыванняў (раптам пашчасціць – яшчэ раз палюбіш (Дудз.; 74).
Такім чынам, мы прыйшлі да наступных высноў: 1) лексема “шчасце” можа ўжывацца ў функцыі прэдыката, які кіруе аб’ектнай залежнай часткай: “шчасце, (што/калі)…”, якая, акрамя станоўчай ацэнкі, сцвярджае таксама адмоўную адзнаку адпаведнай супрацьлеглай падзеі: “калі б гэтага не адбылося, было б дрэнна”; 2) прыметнік “шчаслівы” можа ўжывацца ў складзе інфінітыва “быць шчаслівым”; 3) частотны зварот, з лексемай “лёс” (“дзякаваць + каму”), які мае значэнне ‘быць удзячным за ўдалы зыход падзей; 4) у народнай свядомасці замацаваліся сімвалы, што паказваюць на наяўнасць (або адсутнасць) шчасця. Яны могуць быць як агульнавядомымі, так і індывідуальна-аўтарскімі.
3.2 Аналіз вобразнага кампанента канцэпту шчасце
Акрамя разнастайных канататыўных адценняў, паняційнае ядро канцэпту акружана мноствам метафарычных асацыяцый. Пры аналізе канцэпту гэтыя асацыяцыі неабходна ўлічваць, бо яны ўяўляюць сабою зрокавае мадэляванне пачуццёва неўспрымальных сутнасцей. Набор метафарычных асацыяцый, які існуе ў грамадскай свядомасці, адлюстроўвае этнакультурную спецыфіку соцыума – яго менталітэт [23; 198].
Семантычнае апісанне імёнаў эмоцый – шчасце ўяўляе сабой разнавіднасць перш за ўсё эмацыянальнага стану – звязана са значнымі лексікаграфічнымі цяжкасцямі, галоўным чынам з прычыны недаступнасці для непасрэднага назірання і вымярэння пачуцця. Гэта выклікае неабходнасць прымянення ўскосных прыёмаў тлумачэння, асноўнымі з якіх з’яўляюцца сэнсавы і метафарычны.
Аналіз вобразнага кампанента канцэпту шчасця можна праводзіць па некалькіх параметрах: ступені спецыфічнасці/універсальнасці канкрэтных спосабаў метафарызацыі, іх частотнасці, па тыпу “дапаможнага суб’екта” – прамога, невытворнага значэння лексічнай адзінкі, да якой прыпадабняецца шчасце, па ступені выражанасці. Важным з’яўляецца прысутнасць у тэксце прамога параўнання шчасця з прадметам, з’явай, істотай альбо магчымасць узнавіць названыя параўнанні па ўскосных прыкметах іх спалучальнасці з іншымі лексемамі.
Часцей за ўсё шчасце, як і ўсе эмоцыі ў цэлым, прыпадабняецца да нейкай вадкасці, што цячэ, запаўняе чалавека знутры, якой ён поўніцца, якую ён прагне паспрабаваць:
Каб трывозе і шчасцю злівацца бясконца (Рус.; 41);
Хлынуў шчаслівай стомай (Паўл.; 66);
Крышталём пацячэ маё шчасце па нябеснай халоднай шчацэ (Шк.; 68);
Маладое, трывожнае шчасце, недапітая радасць да дна (Бар.; 39);
І глыток галодны шчасця. Паспрабую. Паспрабую (Ян.; 223);
Поўнюся сонечным зайчыкам шчасця – чуць цябе, бачыць (Паўл.; 79);
Збірацца па кроплі яна пачала на донейку шчасця (Карж.; 109);
Поўняцца шчасцем наіўным імгненні (Дудз.; 92);
І чужога шчасця кропля апякла да дна душу (Ян.; 62).
Частотнай з’яўляецца персаніфікацыя шчасця, долі, лёсу – яны могуць дзесьці жыць, ісці або бегчы, спаць, вітаць чалавека або падманваць яго, кіраваць чалавекам або служыць яму, надзяляць яго падарункамі:
Наша шчасце слізгаецца, падае (Карж.; 62);
Прыйдзе шчасце к сіраціне (Карж.; 52);
Хай нам паслужыць шчасце (Ян.; 240);
А радасць гэтак лёгка спудзіць (Мац.; 234);
Пад ссохлым лістом задрамала маё павуціннае шчасце (Рубл.; 100);
Паміж сценкамі і шчасце і гора на тым самым паверсе жывуць (Багд.; 53);
На тонкіх нагах непрыгожае шчасце прыбегла, запыхаўшыся, на абцасах (Багд.; 36);
Выпырхне вясёлкаю ўдача (Ян.; 109);
Каму ж пакоры доля не дала (Карж.; 23);
Мне праніклівасць доля дала (Карж.; 66);
Журавінавым болем прабілася шчасце (Ян.; 222);
Незавершанасць нашага шчасця на паўкроку замерла (Карж.; 123);
Даў талент лёс (Багд.; 26);
Наш лёс нашых коней запрог (Б.-Загн.; 200).
Да гэтай групы варта аднесці адзінкі, якія люструюць уяўленні паэтак пра тое, што шчасце мае ўзрост:
Сталае шчасце, што табе трэба, каб засталося і не пакідала (Бар.; 84);
Маладое, трывожнае шчасце, недапітая радасць да дна (Бар.; 39).
Дастаткова частотныя зааморфныя і батанічныя метафары:
Шчасліва стомленай згубіцца жывым сцяблом у збажыне (Б.-Загн.; 155);
Доля мая – нібы гронка любові (Ян.; 257);
Запозна радасць, як даспелы яблык (Ян.; 89);
Поруч шчасце, як галінка з плодам (Бар.; 97);
Шчасце салоўкам плача ў лісці (Бар.; 69);
І лісце, і шчасце – на тло (Рубл.; 100);
Быліна шчасця ломіцца ў акно (Ян.; 267);
Мне на шчасце колас дай (Ян.; 74);
Калі трымціць душа на тонкай гольцы шчасця (Ян.; 64);
Кветкі ўсе шчасліва-белыя (Ян.; 266);