1. Бюджет жүйесін басқарудың теориялық негіздері
1.1 Бюджеттiң мазмұны мен құрылымы
Салық - мемлекеттiң бекiтуi. Тексолғанаазаматтардыбелгiлi бiркөлемдеақшалайқаржылардыберугемiндеттi. ҚазақстанРеспубликасындасалықтытөлеумiндеттемелерi азаматтардыңКонституциялықмiндеттемелерiнiңқатарынажатады. Осығанбайланыстымемлекетсаясиүкiметсубъектөкiлдiгiнесүйенеотырыпәрекететедi.Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлi жолдармен табады, бiр жағдайда мемлекеттiк зайымдар iшкi және сыртқы ретiнде меншiк иесiнiң қаражаты өз еркiмен беруге негiзделетiн әдiс қолданылады, ал басқа жағдайларда ақшалай қаражаттар ерiксiз өндiрiп алу жолымен алынады. Салықтар мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгiлi мөлшерде мiндеттi төлемдер болып табылады. Салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн бiлдiредi. Соныменқатар, шаруашылықжүргiзушi субъектiлерменхалықтабысыныңбелгiлi бiрмөлшерiнмемлекетүлесiнежинақтап, жинақтаудыңқаржылыққатынастарынкөрсетедi. Салықтармемлекеттiңпайдаболуыменбiргеқалыптасадыжәнемемлекеттiңтiршiлiкетiпдамуыныңнегiзi болыптабылады.
ҚРбюджетiнiңқалыптасуындамаңыздыорындысалықтүсiмдерi алады. ҚР әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс қызметiндегi ic-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория ретiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтыңатқаратынролi жоғары. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi сан алуан қаржы баланстарында жекелеген ерекшелiктерi белгiленетiн айырықша салалары бар. Мәселен, мемлекеттiккәсiпорындармен, ұйымдарменжәнехалықпенқалыптасатынқаржықатынастарықоғамдықөнiмдi құндықбөлудiңайырықшасаласынқұрайды. Бұлқатынастарқоғамдыққажеттердi өтеугеарналған, орталықтандырылғанқаражатқорынқұрап, пайдалануғабайланысты. Бұлпроцессмемлекеттiңтiкелейқатысуыменжүзегеасырылыпотырады. Қаржықатынастарыныңбұлжиынтығы²Мемлекеттiкбюджет²депаталғанұғымныңэкономикалықмазмұнынқұрайды(1).
Көптеген қаржы байланыс түрлерiнiң iшiнен, ерекше қасиетпен дараланып тұратын салаларды бөлiп алуға болады. Жалпықоғамдықөнiмнiңбағамдықүлестiрусаласыныңнегiзiн, мемлекеттiңшаруашылықсубьектiлерменхалықсаныменжасағанқаржықатынастарықұрайды. Бұлқатынастарүлестiрупроцессi кезiндепайдаболады. Бұлпроцескемемлекеттеқатысадыжәнеоларқоғамдықсүраныстықанағаттандыруүшiнжұмсалатынақшақаражатыныңорталыққорыныңқұрылуыменқолдануыменбайланысты. Мұндайқаржықатынастарыныңтұтастығы''Мемлекеттiкбюджет'' дегентүсiнiктiнiңэкономикалықмазмұнынқұрайды. Мемлекеттiкбюджеттеэкономикалыққатынастарыныңтұтастығыретiндеобьективтi қасиетi бар. Оныңөзiндiксалаболыпөмiрсүруi қоғамдықөндiрiстергебайланысты, әринеолардыңдамуынаорталыққорқажет. Ақшақаражатынорталықтандыруұлттықшаруашылықтаүнемi айналымболуүшiнқажет, жәнеэкономиканытүзеуүшiндеқажет. Бағамдықүлестiрудiңбюджеттiксаласыныңболуымемлекеттiңөзiнедеқажет. Мемлекеткекерексалалардықаржыландыруүшiнорталықтандырылғанқорқажет. Соныменқатарбұлқормәдени-әлеуметтiк iс-шараларөткiзуге, қорғанысмәселелерiншешуге, мемлекеттiкбасқарудыңжасағаншығындарынжабуғақажет. Осығанораймемлекеттiкбюджеттiңболуыадамдардыңсубьективтi қалуыныңнәтижесi емес, бұлобьективтi қажеттiлiк. Экономиканыңбүгiнгi таңдадамуыкезеңiндеорталықтандырылғанқаржықорымемлекеткекөптегенмүмкiндiктербередi.
Мысалы, үшiн қоғамдық өндiрiстiң пропорциялдарын және қарқынын қамтамасыз етедi, оның салалық және аймақтық жүйесiн көздейдi, салалық экономиканың бiрiншi қажеттi бағдарламаларын дамытуға әсер ететiн қорды қалыптастырады, әлеуметтiк өзгерiстер өткiзедi.
Қаржы орталықтандыруының арқасында ақша қоры экономикалық және әлеуметтiк дамуға жұмсалады және мемлекеттiң әлеуметтiк және экономикалық саясатының жүзеге асуына жағдайлар туғызады.
Осыған орай мемлекеттiк бюджет бағамдық үлестiрудiң ерекше бөлiмi ретiнде өзгеше қоғамдық қызмет атқарады және қоғами мемлекеттiк сүранысты қанағаттандырады. Обьективтi үлестiру қатынастарының экономикалық формасы бола түра, ерекше қоғамдық iс-әрекеттердi атқара тұра, мемлекеттiк бюджет экономикалық санат ретiнде шығады (2).
Мемлекеттiк бюджетке белгiлi бiр тұтас қаржы қатынастары ретiнде оған қаржы санатының қасиеттерi тән, бюджеттiк қатынастардың үлестiру қасиетi бар, ақшалай түрде жүзеге асады, бағытты ақша қорымен тетелес келедi. Соныменқатар, бюджеттiкқатынастарғабелгiлi бiререкшелiктән, оләринеқаржытақырыбынантысболмайды. Мемлекеттiкбюджетiнiңөзгешебiрсфераретiндебағамдыүлестiруқасиетiнқарасақ, олмынадай:
-мемлекеттiңжалпықоғамдықөнiмiнiңбөлiгiменбайланыстыжәнеонықолдануымен, яғниқоғамдықсүраныстықанағаттандыруүшiнқолданылатынүлестiруқатынастарыныңэкономикалықформасы
-халықшаруашылығы, аймақтар, экономикасекторлары, қоғамдық iс - әрекеттiңөрiсi арасындағыбағамдыүлестiруүшiнқолданылады
-олқоғамдықөнiммен, яғнионың iс- әрекетiменбайланыстыемес, олоданбөлекжұмысжасайды, бiрақсоныңөзiндедеқаржықатынастарытауарлықақшалықпрцесспенбайланысынүзбейдi.
Мемлекеттiкбюджетбасқадаэкономикалықсанаттарсияқтыөндiрiстiкқатынастарменоларғатәнматериалдық - заттықөзгерiстердi көрсетедi. Бюджеттiкқатынастармемлекеттiңақшақорыныңорталықтандырылғанорындазаттандырылады. Осыныңнәтижесiнде, қоғамдаболатынэкономикалықпроцессөзiнiң iс – әрекетiнмемлекеттiңақшақорындакөрсетедi. Бюджеттiкқорбұлбағамдықүлестiрукезеңiнбасынанөткiзгенжәнемемлекетсұранысынқанағаттандыраалатынқоғамдықөнiмнiңжәнеұлттықөнiмнiң iс- әрекетiнiңэкономикалықформасы.
Экономикалықсанатретiндемемлекеттiкбюджет – мемлекетпенбасқадажалпықоғамдықөндiрiсiнiңарасындапайдаболатынақшақатынасы. Үлестiружәнеқайтаүлестiружолыменмемлекеттiкорталықтандырылғанақшақорыныңболуыөтетиiмдi. Себебi олмемлекетсұранысынқанағаттандыруға, өндiрiстi ұлғайтуғаүлкенәсерiнтигiзедi.Осыған орай "Мемлекеттiк бюджет" атты түрлендiрiлген түсiнiк келесi құрамаларымен түсiндiрiледi:
- мемлекеттiңақшақорыныңорталықтандырылғанқоры;
- экономикаға әсер ететiн құрал;
- мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспары
- қоғамның барлық м үшелерi оны заң ретiнде орындау керек.
Мемлекеттiк бюджеттiң қызметi- бiрiншiден, мемлекеттiк бюджет арқылы ұлттық кiрiстiң 30%, жалпы iшкi өнiмнiң 20%, жалпы қоғамдық өнiмнiң 10% үлестiрiлiп және қайта үлестiрiледi.Ол ақша қорын ұлттық шаруашылықтың, өндiрiс өрiсiнiң, экономикалық аудандар мен мемлекет аумағының арасында үлестiрiледi (3). Мемлекеттiк бюджет экономикаға қатты әсер етедi, себебi ол бұл жерде ұлттық шаруашылықтың бюджет қызметiн атқарып түр. Мемлекеттiк бюджет материалдық өндiрiс өрiсiнде үлкен қызмет атқарады, себебi ол бұл жерде өсу симмуляторының қызметiн атқарып түр. Бюджеттiң қоры жекелей және қоғамдық қор айналымын қамтамасыз ету үшiн де қолданылады. Бюджет жүзеге аспай қалған жоспарларды өз жолын табуға көмектеседi. Сондай-ақ кәсiпорындардағы жұмыстың қарқынды және өтiмдi болуын қадағалап отырады. Мемлекеттiң, бiлiмге, денсаулық сақтауға, әлеуметтiк сақтандыруға және әлеуметтiк қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке, өнерге, мемлекет шеңберiнде өтiлетiн мәдени шығынның орнын толтырып отырады.
ҚР ²Бюджет жүйесi туралы² заңы республиканың түрлi денгейiндегi бюджеттерiн қалыптастыру процессiнде орын алатын қаржы қатынастарын реттейдi, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң жасалу, қаралу, бекiтiлу, атқарылу және бақылану процесiн белгiлейдi.
Бюджет - мемлекеттiң өз мiндеттерiн жүзеге асыруына арналған және тиiстi заңдарға сәйкес белгiленген салықтар мен өзге де кiрiс көздерiнiң және түсiмдердiң есебiнен құралатын орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджет жiктелуi - функционалдық, ведомстволық және экономикалық сипаттама бойынша бюджетке түсетiн түсiмдер мен бюджеттен жұмсалатын шығыстарының топталуы.
Бюджет құрылысы - бюджет жүйесiнiң, оның құрылу принциптерiнiң ұйымдастырылуы.