У той жа час этнаэвалюцыйны характар інтэграцыйных і кансалідацыйных працэсаў у рамках асноўнай часткі беларускай народнасці на працягу XVII—XVIII стст. часта і часам вельмі значна парушаўся. Так, адной з форм супраціўлення беларускага насельніцтва ўзмоцненаму феадальнаму прыгнёту і палітыцы апалячвання былі ўцёкі сялян і масавыя міграцыі ў Расію і на Украіну.
У сувязі з гэтым колькасць карэннага беларускага насельніцтва ў радзе абласцей зніжалася. На іх месца перасяляліся жыхары з іншых раёнаў Дзяржавы. Найбольш шырока міграцыі праходзілі ў пагранічных, паўночна-ўсходніх, усходніх і паўднёвых раёнах беларускай тэрыторыі. У той жа час рэзкі прырост насельніцтва, напрыклад у Крычаўскім, Прапойскім і Чачэрскім староствах, дзе колькасць дымоў з канца XVII да сярэдзіны XVIII ст. узрасла амаль у пяць разоў, ажыццявіўся ў асноўным за кошт перасялення з суседніх зямель — з-пад Жыровіч, Быхава, Барысава, Чэрвеня, Койданава і інш [2]. Міграцыйныя перасяленні закранулі таксама цэнтральныя і заходнія землі Беларусі.
У другой палавіне XVII—XVIII ст. добраахвотнае перасяленне беларускіх сялян і гараджан на тэрыторыю Рускай дзяржавы прыняло няспынны характар. Прычым часта сярод эмігрантаў аказваліся выхадцы э цэнтральных і заходніх раёнаў. Так, па даных 1665 г., у горадзе Суджы былі выхадцы э Мазыра, Пінска, Навагрудка, Брэста, а ў новапабудаваных слабодах Цярноўскай воласці Пуціўльскага павета ў 1678 г. пражывалі беларусы з Заслаўя, Мінска, Пінска.
Ратуючыся ад нягод, беларусы сяліліся і на землях Левабярэжнай Украіны, дзе папаўнялі рады заларожскага казацтва, асвойвалі новыя землі, займаліся рамяством і гандлем. Як адзначаюць гістарычныя крыніцы, міграцыі насельніцтва з Беларусі на Украіну рэзка павялічваліся ў часы голаду, неўраджайнасці. В. О. Ключэўскі пісаў, што ў радах рэестравых казакоў ужо ў другой палавіне XVI ст. былі выхадцы з 74 гарадоў і паветаў Заходняй Русі і Літвы і нават з такіх далёкіх ад Украіны, як Вільня і Полацк. У XVII—XVIII стст. колькасць перасяленцаў з розных раёнаў Беларусі ўзрасла. Так, толькі на землях Старадубскага палка ў 30-х гадах XVII ст. пражывалі выхадцы з Крычава, Мсціслава, Магілёва, Горак, Оршы, Полацка, Талачына, Каняціна (Пінскага павета) і многіх іншых месц.
2.2. Міграцыі насельніцтва
Ажыццяўляліся таксама і адваротныя міграцыі, напрыклад. стараабрадскага насельніцтва з Расіі, якое асядала ў розных раёнах Беларусі больш або менш кампактнымі і эндагамнымі групамі. Да канца XVIII ст. іх колькасць на Беларусі, Літве і Украіне дасягнула 140 тыс. чалавек [3]. У адрозненне ад эндагамных груп стараабрадцаў, якія слаба кантактавалі з карэнным іншаканфесіянальным насельніцтвам і не ўносілі якога-небудзь прыкметнага ўкладу ў этнічную характарыстыку краю, іншыя групы праваслаўнага насельніцтва аказваліся актыўна ўцягнутымі ў працэсы этнакультурнай і моўнай міксіі. Гэта ўзмацняла працэсы міжэтнічнага ўзаемадзеяння на тэрыторыі Беларусі. У цэлым жа ўцягненне ў непасрэдныя і доўгія кантакты значнай колькасці людзей, часта з далёкіх адна ад другой мясцовасцей, рабіла міграцыю важнейшым стымулятарам распаўсюджвання сінхроннай этнакультурнай інфармацыі, што забяспечвала культурную інтэграцыю беларусаў з іншымі народамі Усходняй Еўропы, і ў прыватнасці з рускім.
Некаторая стабілізацыя колькасці насельніцтва і змяншэнне міграцый з Беларусі намецілася к сярэдзіне XVIII ст. Аднак у другой палавіне XVIII ст. колькасць мігрантаў зноў узрастала, праўда, гэта былі ўжо ў асноўным адваротныя або ўнутраныя міграцыі. Новыя міграцыйныя хвалі праходзілі на беларускіх землях пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай 1772 г. У далучаныя да Расіі ўсходнія раёны Беларусі пачаўся прыток бежанцаў з заходніх і цэнтральных зямель. Толькі ў полацкай правінцыяльнай канцылярыі з мая па кастрычнік 1773 г. было зарэгістравана 45 выхадцаў сялян з новай граніцы, у тым ліку 29 адзінокіх і 16 з жонкамі і дзецьмі. За 1790—1792 гг. з цэнтральнай і заходніх частак беларускіх зямель ва ўсходнія перасялілася каля тысячы сялян мужчынскага полу [4]. Пасля наступных падзелаў Рэчы Паспалітай у сувязі з некаторымі адміністрацыйнымі мерапрыемствамі меў месца рух насельніцтва з Расіі на Міншчыну, Мазыршчыну, у раён Рэчыцы і на Украіну.
Колькаснае змяненне саслоўна-сацыяльнай структуры феадальнага грамадства Беларусі, наяўнасць на яе землях рознаэтнічнага насельніцтва (пры безумоўнай дамінанце беларускага), рэзкія ваганні колькасці насельніцтва — усё гэта ў значнай ступені адбілася на характары этнагістарычнага жыцця беларусаў, на іх мове, культуры, самасвядомасці і іншых этнавызначальных прыметах.
2.3. Эканамічныя працэссы
Нягледзячы на значную ролю палітычных падзей у гісторыі беларускага народа, асноўныя напрамкі этнічных працэсаў вызначаліся з'явамі эканамічнага жыцця. Яно было абумоўлена працэсам накаплення эканамічных і сацыяльных перадумоў для паступовага пераходу да капіталістычнага спосабу вытворчасці. У XVIII ст. гэты працэс суправаджаўся перыядычным узмацненнем эканамічных сувязей у межах этнасацыяльных супольнасцей Беларусі і Літвы, якія ўваходзілі ў склад адной поліэтнічнай дзяржавы. Аднак, як і раней, агульнадзяржаўны эканамічяы рынак складаўся ў Рэчы Паспалітай у XVII— XVIII стст. з шэрагу больш або менш звязаных паміж сабой лакальных рынкаў.
Разбураная войнамі, эпідэміямі і феадальнымі міжусобіцамі, Беларусь паступова пачала аднаўлянь сваю гаспадарку. У другой палавіне XVIII ст. у феадальных памесцях яе заходняй і цэнтральнай частак узрастае вотчынная сельскагаспадарчая вытворчасць. Пашыраюцца яе сувязі са знешнім і ўнутраным рынкамі. Назіраецца рост вотчынных лясных лромыслаў, мануфактур, гандлю. Пашыраюцца і ўмацоўваюцца эканамічныя сувязі паміж рознымі тэрыторыямі краіны (што ў этнічным плане садаейнічала працягу працэсаў лакальнай кансалідацыі насельніцтва, а таксама інтэграцыі гэтых груп на аснове агульнасці эканамічнага і сацыяльнага жыцця). Бясконцая патрэба магнатаў і дзяржавы ў грашах ужо не магла задавальняцца чыста феадальнымі формамі вытворчасці. Таму ў Рэчы Паспалітай, у тым ліку і ка землях Беларусі, у XVIII ст. стала ўзнікаць мануфактурная вытворчасць, якая стваралася па заходнееўрапейскаму ўзору. I хоць гэты працэс толькі пачынаўся, у яго аснове ляжалі адзіныя для большасці еўрапейскіх краін эканамічныя з'явы, што мелі эпахальны характар і былі звязаны са складваннем непасрэдных перадумоў для зараджэння капіталістычнага спосабу вытворчасці. У адносінах да Заходняй Еўропы К. Маркс назваў час гэтых перадумоў перыядам першапачатковага накаплення капіталу [5].
Багатыя феадалы і каралеўская ўлада пачалі ў XVIII ст. засноўваць мануфактуры па вытворчасці сукна, палатна, шаўковых тканін, вырабаў са шкла, з камення, па апрацоўцы жалеза. Узнікае невядомая раней у сацыяльнай структуры феадальнага грамадства Беларусі праслойка наёмных рабочых, хаця асноўнай рабочай сілай на мануфактурах былі прыгонныя сяляне. Паступовы рост мануфактурнай вытворчасці і ўзмацненне таварна-грашовых адносін у значнай ступені тармазіліся прыгоннай сістэмай гаспадарання і кансерватыўным палітычным ладам Рэчы Паспалітай. Затрымлівалася аднаўленне і развіццё гарадоў і мястэчак Беларусі, якія доўгі час знаходзіліся ў заняпадзе. Аднак з ростам колькасці жыхароў у пасляваенныя часы эканоміка гарадоў пачала паступова аднаўляцца, што садзейнічала росту таварнай вытворчасці, пашырэнню ўнутранага і знешняга гандлю. У першай палавіне XVII ст. на тэрыторыі Беларусі было 42 гарады. Некаторыя з іх, напрыклад Полацк, Пінск, Магілёў, мелі больш чым па 10 тыс. жыхароў. У другой палавіне XVII—XVIII ст. на сучаснай беларускай тэрыторыі існаваў ужо 51 горад. Беларускія гарады былі буйнымі цэнтрамі рамяства, якое развівалася па шляху расшырэння вытворчасці, удасканальвання тэхнікі і далейшай спецыялізацыі. Напрыклад, у Магілёве ў XVII— XVIII стст. асабліва шырока было развіта рамяство кушняроў, а сярэбранікі, якія працавалі пры царскім двары ў Маскве, былі пераважна выхадцамі з Віцебска або Полацка. Галоўнай спецыялізацыяй рамеснікаў Слуцка на працягу другой палавіны XVII— XVIII ст. была выпрацоўка скур, а 78,8% рамеснікаў Капыля займаліся ткацтвам і вырабам адзення [6].
Рамесніцкая спецыялізацыя гарадоў, якія з'яўляліся цэнтрамі эканамічнага жыцця часта вялікіх рэгіёнаў, садзейнічала паглыбленню параённага раздзялення працы і расшырэнню эканамічных сувязей унутры беларускай народнасці. Развіццё гарадскога рамяства стварала ўмовы для вырабу тавараў на продаж з арыентацыяй пераважна на мясцовы рынак. Аднак эканамічныя межы лакальных рынкаў часта парушаліся ў інтарэсах гандлю. Так, магілёўскія купцы падтрымлівалі па- стаянныя гандлёвыя сувязі з Полацкам, Віцебскам, Гомелем, Мінскам, Слуцкам і іншымі гарадамі. У Брэсце вялі гандаль купцы са Слуцка і Мінска. У мястэчках таксама ў большасці выпадкаў раз або два ў тыдзень наладжваліся таргі, а насельніцтва займалася дробным гандлем і рамесніцтвам, прадукты якога ішлі на продаж.
Выступаючы ў якасці цэнтраў эканамічнага жыцця пэўных тэрыторый, гарады і мястэчкі садэейнічалі развіццю прафесіянальнага і рэгіянальнага раэдэялення працы, рамяства і гандлю і адыгрывалі значную ролю ў стварэнні агульнасці эканамічных сувязей у межах беларускай народнасці XVII— XVIII стст. Арыентацыя на ўнутраны рынак была асабліва характэрна для тых абласцей Беларусі, дзе адсутнічала шырока развітая фальваркова-паншчынная сістэма і пераважала грашовая рэнта ў павіннасцях сялян, што вызначала ўнутрырыначны напрамак вытворчасці іх гаспадарак. Важным паказчыкам эканамічнага развіцця Беларусі ў той час быў знешні гандаль, у якім выдзяляліся пяць асноўных напрамкаў: рускі, украінскі, літоўскі, польскі і заходнееўрапейскі. Вельмі важна, што гандлёвыя сувязі па гэтых напрамках не былі прывілеяй бліжэйшых да іх абласцей Беларусі. Так, слуцкія купцы ў XVII ст. вывозілі праз Нёманскую таможню ў Коўна тавары ў Крулявец (Кёнігсберг). Ва ўкраінскія гарады прыязджалі з таварамі купцы з Магілёва, Шклова, Крычава і ікш. З Крычаўскага і Гомельскага старостваў у XVIII ст. адпраўляліся ў Гданьск партыі паташу і алею. Вялікае значэнне для беларускай эканомікі на працягу XVII—XVIII стст. меў гандаль з Рускай дзяржавай, а наступнае перамяшчэнне цэнтра цяжару асноўнага гандлю Белярусі ў пачатку XIX ст. на ўсход адыграла важную ролю ў расшырэнні сувязей беларусаў з рускім народам [7].