Смекни!
smekni.com

Федерасийа – дювлятин сийаси-ярази гурулушунун тязащцр формасы кими (стр. 2 из 9)

- Конфедерасийа субйектляри онун тяркибиндян чыхмаг щцгугуна маликдирляр. Федерасийадан фяргли олараг, Конфедерасийада сессесийа ъящди сепаратчылыг, гийам кими дейил, конфедерасийа субйектинин иттифаг мцгавилясини позмасы кими гиймятляндирилир.

- Конфедерасийада суверинитет Конфедерасийанын цзвц олан дювлятляря мяхсусдур. Фактики олараг, Конфедерасийанын суверенлийи бейнялхалг щцгуг тяряфиндян танынмыр, чцнки онлар суверен щакимиййятинин щяйата кечирилмяси цчцн яразийя вя ящалийя малик дейил.

- Конфедерасийаларда йалныз мцгавиля иля нязярдя тутулан цмуми вязифялярин йериня йетирилмяси цчцн дювлят органлары йарадылыр. Лакин ващид мящкямя органлары олмур.

- Конфедерасийанын бцдъяси иттифаг цзвляринин кюнцллц юдямяляри щесабына йарадылыр. Конфедерасийа органлары верэи гоймаг, мяъбури пул юдямялярини мцяййян етмяк сялащиййятляриня малик дейил.

Щазырда дцнйада конфедерасийа йохдур. Лакин бязи ядябиййатларда Авропа бирлийи Конфедерасийа кими эюстярилир. Тарихян конфедерасийаларын бир сыра нцмуняляри олуб: 1815-1866 алман иттифагы, 1776-1787АБШ, 1815-1848 Исвечиря иттифагы вя с. Конфедерасийа йарат­маг ъящди дцнйанын мцхтялиф реэионларында ХХ-ясрдя дя мювъуд олуб. Мисал олараг, Гамбийа вя Сенегалын бирляшдийи Сенегамбийа Конфедерасийасы эюстяриля биляр.

Конфедерасийаларын тарихи тяърцбяси эюстярир ки, Конфедерасийа адятян мцвяггяти характер дашыйыр. Сонда Конфедерасийа йа Феде­расийа чеврилир, йа да мцстягил дювлятлярин йаранмасы иля нятиъялянир.

Гейд олундуьу кими дювлятин сийаси-ярази гурулушунун ясас формаларындан бири дя унитар дювлятдир. Унитар дювлят- яразиси инзибати ярази ващидляриндян ибарят олан ващид дювлят формасыдыр. Федерасийа унитар дювлятдян ашаьыдакы ъящятляриня эюря фярглянир.

- Федерал щакимиййят органлары вя федерасийа субйектляри арасында сялащиййятлярин конститусион, мцгавиляви, конститусион-мцгавиляви бюл­эцсц;

- Федерасийа субйектляринин ярази бцтювлцйцнц тямин едилмясинин конститусион тяминатынын нязярдя тутулмасы;

- Федерасийа субйектляринин онлара аид олан сялащиййятлярин щяйата кечирилмясиндя сярбястлийи;

- Федерасийа субйектлярини умумдювлят мясяляляринин щяллиндя иштирак етмяси;

- Федерасийа субйектляри юз иъраедиъи, ганунвериъи вя мящкямя органларына малик олмасы вя с.

Мцасир дюврдя дювлятин сийаси-ярази гурулушунун формаларынын инкишафынын мцщцм истигамятляриндян бири дя унитаризмин вя федера­лизмин позитив ъящятляриндян, цстцнлцкляриндян истифадя едилмясиня йю­нялиб. Беляликля, дювлятин сийаси-ярази гурулушуну кечид формасы олан Реэионалист дювлятляр йараныр. Бу просес юзцнц даща чох Испанийада вя Италийада эюстярир. Диэяр дювлятлярдян фяргли олараг, Италийа вя Испа­­нийада юлкянин бюлцндцйц бцтцн ярази ващидляриня мцхтариййят верилиб. Дювлят беля мухтар гурумларын мяъмусундан ибарятдир. Федератив дювлятлярдя олдуьу кими реэионларын юз ганунвериъи вя иъра щакимиййяти органлары вар. Лакин унитар дювлятлярдя олдуьу кими. Реэионларын юз Конститусийасы йохдур. Эюрцндцйц кими, реэионалист дювлятляр мцяййян мянада унитар дювлятлярдян, федератив дювлятя кечид формасы кими характеризя олуна биляр.

1.2 Федератив дювлятин анлайышы

Дювлятин сийаси-ярази гурулушунун бир формасы да федерасийадыр. «Федерасийа» термини латын сюзц «федераре»дян йаранмышдыр ки, онун да мянасы «бирляшдирмяк» «иттифагда мющкямляндирмяк» демякдир.

Федерасийа-цмуми мягсядляр цчцн бирляшмиш щцгуги вя гисмян сийаси сярбястлийя малик олан дювлят гурумлардан ибарят олан, мцряккяб дювлят формасыдыр.

Федератив дювлятин мцряккяблийи онунла баьлыдыр ки, юзцндя цзв дювлятляри вя йа дювлят гурумларыны бирляшдирир. Бу дювлят грумлары да, суверен дювлятя хас олан бязи яламятляря малик олур. Мясялян, Конститусийа, ганунвериъи щакимиййят, эерб, байраг, щимн вя с.

Федератив дювлятин тяркибиня дахил олан бу дювлят гурумлары мцх­тялиф ъцр адландырылыр: штатлар (АБШ, Щиндистан, Мексика вя с.), тор­паглар (Алманийа Федератив Республикасы, Австрийа), яйалятляр (Кана­дада, Пакистанда вя с.), ямирликляр (Бирляшмиш Яряб Ямирликляри) вя с.

Адятян федерасийаларын тяркибиня дахил олан дювлят грумлары федерасийа субйектляри адландырылыр. Бязи юлкялярдя федерасийанын тяр­кибиня федерасийа субйектляри иля йанашы, субйектлярин щцгуги статусуна малик олмайан диэяр яразилярдя дахилдир. Бура яразиляр вя йа иттифаг яразиляри, мцлкляр, федерал вя йа пайтахт даиряси, ассосиатив дювлятляр дахилдир.

Мцасир дюврдя федерасийа дювлятин сийаси-ярази гурулушуну эениш йайылмыш формаларындандыр. Щал-щазырда дцнйада 25-я гядяр федератив дювлят мювъуддур. Авропада 7 (Австрийа, АФР, Белчика, Исвечиря, Сербийа вя Черногорийа, Боснийа вя Щерсоговина, Русийа Феде­расийасы), Асийада 4 (Щиндистан, Малазийа, Пакистан, БЯЯ), Амери­када 6 (АБШ, Канада, Бразилйа, Венесуела, Мексика, Арэентина), Африкада 4 (Комор адалары, Ниэерийа, Танзанийа, Ефиопийа), вя Океа­нийа да 3 (Австралийа, Папуа-Йени Гвинейа, Микронезийа Бирляшмиш Штатлары) Федератив дювлят вар.

Федератив дювлятин тяркиби йекъинс дейил. Бура щям эцълц сийаси, игтисади гцдрятя малик олан дювлятляр (АБШ, Канада, АФР), йцксяк инкишаф етмиш юлкяляр (Исвечиря, Белчика вя с.), орта сявиййяли инкишаф етмиш юлкяляр (Арэентина, Бразилйа вя с.) вя инкишаф етмякдя олан юлкяляр (Ниэерийа, Ефиопийа вя с.) дахилдир. Федерасийаларын яксяриййяти ири вя орта дювлятлярдир. Дцнйа ящалисинин 1/ 3-я гядяри федерасийаларда йаша­йыр.

Мцасир федерасийаларын щяр бири юзцня мяхсус спесифик хцсусиййятляря маликдир. Федерасийалар идарячилик формасына эюря, сийаси режимя эюря, йаранмасы шяраитиня эюря вя с. яламятляриня эюря бир-бириндян фярглянир. Бунунла беля, федератив дювлятлярин яксяриййяти цчцн сяъиййяви олан цмуми ъящятляри эюстярмяк олар.

1.Федерасийанын яразиси онун айры-айры субйектлярини вя гейри-субйектляринин яразисиндян ибарятдир.

2.Иттифаг дювлятиндя али ганунвериъи, иъра вя мящкямя щакимиййяти федерал дювлят органларына мяхсусдур. Федерал дювлятлярдя бцтцн федерасийа субйектляри цзяриндя цмуми щакимиййятя малик олан ганунвериъи, иъра вя мящкямя органлары иля йанашы, айры-айры федерасийа субйектляриндя дя мцвафиг органлар олур.

3. Федерасийа вя онун субйектляри арасында сялащиййят нисбяти федерал конститусийаларла мцяййян олунур. Федерал конститусийаларда бир гайда олараг, дювлятин бцтцн тяркиб щиссяляри цчцн ящямиййят кясб едян цмуми мясяляляр федерал щакимиййят органларына щяваля едилир. Мясялян, дювлятин мцдафияси, хариъи сийасят, малиййя, верэи гойулушу, федерасийа субйектляри арасында мцбащисялярин щялли вя с.

Федерасийа субйектляринин сялащиййятляриня эениш мясяляляр дахил едилир, щансылар ки, ващид шякилдя тянзимлянмясиня ещтийаъ йохдур. Мясялян, йерли идарячилик органларынын тяшкили, иътимаи гайданын вя ятраф мцщитин мцщафизяси, иътимаи файдалы ишляр вя хидмятляр вя с.

4. Бир гайда олараг, федерасийа субйектляри тясиседиъи щакимиййятя малик олурлар. Онларын юзляринин хцсуси конститусийаларынын гябул етмяк имканы олур. Лакин бязи федерасийаларда субйектляря беля щакимиййят верилмир. Мясялян, Щиндистанда 26 штат арасында йалныз Ъамму вя Кяшмир штаты юзцнцн конститусийа ганунуна маликдир. Канада яйалятляринин, Венесуела штатларынында конститусийалары йохдур.

Федерасийа субйектляринин тясиседиъи щакимиййяти федерал конститусийа иля мющкямляндирлир. Лакин федерал конститусийалар «Субординасийа присипини» нязярдя тутур. Бу присипя уйьун олараг суб­йектлярин конститусийалары тамамиля федерал конститусийайа уйьун олмалыдыр. Мясялян, АФР-ын Ясас ганунун 28-ъи маддясиня эюря: торпагларын конститусийалары республика, демократик, сосиал-щцгуги дюв­лятин ясас принсипляриня вя юлкянин ясас ганунларына уйьун ол­малыдыр.

Уйьунлуг присипиня о щалда да, ямял едилир ки, федерасийа субйекти федерасийанын тяркибиня дахил оланадяк малик олдуьу конститусийанын йеня гцввядя сахлайыр (АБШ-ын Массачуси штатынын 1780, Нйу-щемшер штатынын 1783-ъц илдя гябул едилян конститусийалары щяля дя фяалиййят эюстярир). Лакин бу конститусийалар сонралар федерал конститусийалара уйьунлашдырылыр.

5. Федерасийа субйектляри юз сялащиййятляри дахилиндя ганунвериъилик актлары гябул едя билярляр. Беля ганунвериъилик актлары федерасийа субйектинин яразисиндя фяалиййят эюстярирляр. Онлар иттифаг ганун­вериъилийиня уйьун олмалыдырлар. «Федерал ганунларын цстцнлцйц прин­сипи» бцтцн федератив дювлятлярин конститусийаларында якс олунур. Мяся­лян, Малазийанын конститусийасына эюря «яэяр дювлятин гануну федерал гануна зидд оларса, бу вахт цстцнлцк щцгугу федерал гануна верилир». Дювлятин гануну ися федерал ганунла зиддиййят тяшкил едян щиссяси етибарсыз щесаб олунур.

Гейд олунмалыдыр ки, федератив дювлятлярдя федерал ганунвериъи органлар тяряфиндян бцтцн федерасийа субйектляри цчцн дейил, конкрет федерасийа субйектляриня аид олан ганунлар гябул едиля биляр. Бу щалда щямин федерасийа субйектляринин ганунлары мцвафиг федерал ганунлара уйьун олмалыдыр.

6. Федерасийа субйектляри юзцнц щцгуги вя мящкямя системиня малик ола билярляр. Федератив дювлятлярдя иттифаг конститусийасы вя диэяр норматив щцгуги актлар федерасийа субйектляринин мящкямя орган­ларынын фяалиййятинин тяшкили, сялащиййятляриня даир нормалары юзцндя ъямляшдирир. Бир гайда олараг, федерасийа субйектляринин сайындан асылы олмайараг, мящкямя системи ващид нцмуняйя уйьун гурулур. Буна мисал олараг, АБШ-ын мящкямя системи эюстяриля биляр. АБШ-да штатын йцксяк мящкямя инстансийасы кими штатын али мящкямяси чыхыш едир. Онун тяркибини йа штатын ящалиси сечир, йа да штатын губернатору штатын сенатынын разылыьы иля тяйин едир. Штатын али мящкямяси ясасян ашаьы мящкямя органларынын гярарларындан верилян апеллйасийа шикайятляриня бахыр. АБШ-ын али мящкямяси кими, штатын али мящкямяси дя юз штатыны яразисиндя конститусийа нязарятини щяйата кечирир. Онлар штатын ганунларынын, конститусийаларынын федерал ганунлара уйьунлуьуна нязаряти щяйата кечирир. Штатын али мящкямяси федерал конститусайайа зидд олан штатын конститусийасынын истянилян щиссясини етибарсыз щесаб едилмяси барядя гярар гябул едя биляр.