Смекни!
smekni.com

Федерасийа – дювлятин сийаси-ярази гурулушунун тязащцр формасы кими (стр. 4 из 9)

Федерасийанын гурулушуна даир ярази йанашмасы эюря федерасийаны милли яламятляр нязяря алынмадан гурулмасы нязярдя тутур. Беля федерасийалара мисал олараг, АБШ, АФР, Латын Америкасынын Федератив дювлятляри эюстяриля биляр. Беля федерасийаларын ярази присипи цзря гурул­масына тясир едян ясас амиллярдян бири юлкя ящалисинин ясасян бир миллятя мянсуб олмасы иля баьлыдыр. Мясялян, Латын Американын федератив юлкя­ляри.

Лакин бязи федератив дювлятлярдя бцтцн федерасийа субйектляри вя йа онларын бир гисми милли яламятляря (етник, дил, дин) эюря тяшкил олунуб. Мясялян, Канада да 9 яйалят – инэилис дилли, 1 яйалят – франсыз диллидир. Белчикада федерасийа субйектляринин бири франсыз дилли, диэяри Щолланд дилли, цчцнъцсц гарышыг диллирдир. Щиндистанда 1956-ъы ил конститусийасына эюря штатлар лингвистик (дил) принсип ясасында гурулуб. Бу «бир дювлят- бир штат» гайдасынын мейдана эялмяси иля нятиъяляниб. Ниэерийада штатларын яразиси еля тяшкил олунуб ки, ярази йерли гябиля, тайфаларын йашадыьы ярази иля цст-цстя дцшмясин. Бу миллятчилийин гаршысынын, алынмасына ващид Ниэерийа халгынын формалашмасына хидмят едир.

Милли-ярази йанашмасы ися федерасийанын формалашмасында щям ярази, щям дя милли амиля йер верир. Вахты иля Марксист – Ленинчи федерализмин консепсийасы милли-ярази принсипиня цстцнлцк верирди. Бу йанашмайа эюря, федерасийа милли мясялялярин щялл едилмясинин васитяси кими чыхыш етмялидир. Она эюря дя, федерасийа милли яламят цзря бу вя йа диэяр етник групун йашадыьы яразидя йарадылмалыдыр. Щямин етник група федерасийа субйекти васитяси иля идаряетмя сялащиййятляри верилмялидир.

Мящз бу идейаложи ясас цзяриндя сосиалист федерасийалар йарадылмышдыр. Лакин сосиалист гурулушун даьылмасы иля беля федерасийаларда даьылыб. Гейд олунмалыдыр ки, федерасийаларын етник яламятляр цзря гурулмасы чох тящлцкялидир. Бу федерасийанын мющ­кям­ляндирилмясиня дейил, онун парчаланмасына тякан верир. Мисал олараг, милли-ярази принсипи ясасында гурулан Йугославийа вя ССРИ эюстяриля биляр.

Щцгуг ядябиййатында ярази вя йа милли яламятлярин цстцнлцк тяшкил етмяси бахымындан ики ъцр федерасийалар фяргляндирилир: Милли вя Ярази федерасийалары. Бязян гарышыг федерасийаларда фяргляндирилир. Бура Русийа федерасийасы аиддир. РФ тяркибиня щям милли-ярази гурумлары (Республика, мухтар вилайят), щям дя инзибати-ярази грумлары (яйалят, федерал ящямиййятли шящярляр) дахилдир. Лакин РФ-да чох миллятлилийин мювъуд олмасы иля ялагядар олараг федерасийанын гурулушунда милли фактор ясас йер тутур.

Гейд олунмалыдыр ки, федерасийаларын бу нюв бюлэцсц шяртидир. Чцнки тямиз шякилдя ня ярази, ня дя милли федерасийалар мювъуд дейил. Феде­расийаларын гурулушуна щям милли, щям дя ярази амилляри, щям дя диэяр амилляр тясир едир. Мясялян, Латын Америкасынын Федератив юлкяляриндя федерасийа субйектляринин яразиси гитянин мцстям­лякя­чиляринин мцяййян етдийи инзибати ярази бюлэцсц ясасында форма­лашдырылыб.1 Йалныз бу юлкялярдя щямин ярази ващидляринин ады дяйиш­дирилибдир. Мясялян, Бразилйада беля ярази ващидляри яввял яйалятляр, сонра штатлар адландырылмышдыр.

ЫЫ Фясил. Федерасийа субйектляри вя онларын сессесийасы проблеми

2.1 Федерасийа субйектляринин щцгуги статусу.

Федератив дювлятя верилян анлайышдан эюрцндцйц кими, федератив дювлятин тяркибиня дювлятябянзяр гурумлар дахилдир. Беля дювлятябянзяр грумлар цмумиляшдирилмиш гайдада федерасийа субйектляри адландырылыр. Айры-айры федератив юлкялярдя федерасийа субйектляринин сайы мцхтялифдир. Сербийа вя Черногорийада, Комор адаларында-2, Белчикада-3, БЯЯ-7, Австралийада – 6, Австрийада-9, Канадада-10, АФР-дя-16, Исвечирядя-23, Щиндистанда-25, АБШ-да-50 федерасийа субйекти вар. Ян чох федерасийа субйекти Русийа федерасийасындадыр (89 субйект).

Гейд олунмалыдыр ки, федерасийа субйектляринин сайы федерасийанын бюйцклцйцндян асылы дейил. Йяни федерасийанын яразисинин бюйцклцйц, ящалисинин мцяййян яразидя чох олмасы субйектляри сайына бюйцк тясир етмир. Мясялян, АБШ-да Алйаска штатынын яразиси (570 833 кв мил) Рот-Айлент штатанын яразисиндян (1055 кв мил) дяфялярля бюйцкдцр вя йа Калифорнийа штатынын ящалиси (23 668 мин няфяр) тяхминян 60 дяфя Алийасканын ящалисиндян (402 мин няфяр) чохдур.1 Лакин бцтцн бу фярг­ляря бахмайараг АБШ симметрик федерасийадыр, штатларын щцгуги ста­тусу ейнидир.

Лакин бязи федерасийаларын ярази гурулушундакы фяргляр федерасийа субйектляринин щцгуги статусунун асимметриклийи иля нятиъялянир. Мяся­лян, Щиндистанда йалныз бир штат Ъамму вя Кяшмирин юз конститу­сийасы вя юз вятяндашлыьы вар, бир нечя штатын щцгуги статусу да диэяр штатлардан фярглянир.

Федерасийа суйектляри айры-айры федератив юлкялярдя мцхтялиф ъцр адландырылыр. Штатлар – АБШ, Мексика, Бразилйа, Австралийа, Щиндистан, Ниэерийада, Кантонлар- Исвечирядян, яйалятляр- Арэентина, Канада, Пакистанда, торпаглар-АФР, Авсрийада, вилайятляр-Белчикада, цзв республикалар-Сербийа вя Черногорийа да адландырылыр. Федератив дюв­лятлярдя федерасийа субйектляринин сайы тарихян ейни олмайыб. Мясялян, АБШ йарандыьы илкин дюврлярдя 13 штатдан ибарят олуб, инди 50 штатдан ибарятдир. Арэентина йарандыьы вахт тяркибиндя 14 штат вардыр, инди 22 штатдан ибарятдир. Федерасийа субйектляринин сайы мцхтялиф факторларын тясириндян дяйишиб. Бу щям дювлятин тяркибиня йени яразилярин дахил олмасы, юлкянин дахилиндя инзибати ярази бюлэцсцндя дяйишикликлярля ялагядардыр. Мясялян, тарихян Латын Америкасы юлкяляриндя йени феде­расийа субйектляринин йарадылмасы ашаьыдакы формада баш вериб.

1. Дювлятин тяркибиня йени штатларын (яйалятлярин) дахил олмасы;

2. Штатларын яразисинин йенидян тяшкили;

3. Бир вя йа бир нечя штатын (яйалятин) яразисиндян йени штатын (яйалятин) айрылмасы;

Федерасийа субйектляринин яразисинин дяйишдирилмяси, федерасийа субйектляринин сайынын артылырылмасы мясяляси федератив дювлятин конститу­сийалары иля тянзимлянир. Мясялян, АБШ Конститусийасына эюря АБШ-ын тяркибиня йени штатлар йалныз конгресин разылыь иля гябул олуна биляр. Штатларын ганунвериъилик органынын вя конгресин разылыьы олмадан щеч бир штатын яразисиндя йени штат йарадыла билмяз вя ики вя йа даща чох штатын бирляшмяси иля йени штатын йарадылмасына йол верилмир.1 бу чятин проседура тяхминян 200-ил ярзиндя АБШ штатларын яразисинин сабит галмасына имкан вермишдир.

Бразилйа конститусийасына эюря штатлар бирляшя, бюлцня, диэяр штатларын тяркибиня дахил ола билярляр. Лакин бу вахт бу просесдя мараглы олан ящалинин референдум васитяси иля разылыьы алынмалыдыр вя бу просес Милли Конгрес тяряфиндян ялавя ганунла тясдиглянмялидир.

Федератив дювлятин субйектляри дювлятябянзяр гурумлар олдуьундан онларын бязиляринин конститусийалары, парламенти, щюкцмяти, бязян хцсуси мящкямя системи вя щярби груплашмалары (АБШ), вятяндашлыьы, дювлят символлары-эерб, щимн, байраглары вар.

Бязи юлкялярдя бцтцн федерасийа субйектлярини, диэярляриндя йалныз бир гисминин конститусийасы вар. Мясялян, Танзанийада йалныз Зянзи­барын конститусийасы, Щиндистанда Ъаммур вя Кяшмир штатынын юз конститусийа ганун вар. Лакин Канада вя Пакистан яйалятляринин, Венесуела штатларынын конститусийасы йохдур. Мухтариййятдян фяргли олараг федератив дювлятлярин суйектляри юз конститусийаларыны юзляри гябул едир вя онларын мяркязи органлар тяряфиндян тясдигиня ещтийаъ йохдур.

Бязи федератив дювлятлярин конститусийаларында федерасийа суб­йектляринин конститусийасына, дювлят апаратынын тяшкилиня даир цмуми нормалар вар. Мясялян, АФР-дя Ясас гануна эюря торпагларда кон­ститусийа гурулушу республика, демократик, сосиал-щцгуги дювлят­чилик принсипляриня вя ясас ганун тялябляриня уйьун олмалыдыр.

Ясас гануна эюря торпагларда, иъмаларда ящали юз нцма­йяндяляриня малик олмалыдыр. Нцмайяндяляр цмуми, бирбаша, азад, бярабяр вя эизли сясвермя йолу иля сечилир. Иъмаларда сечкили йыьынъаглар явязиня, иъманын цмуми йыьынъаьы фяалиййят эюстяря биляр.

Исвечрянин иттифаг конститусийасынын 6-ъы маддясиня эюря кантонлар иттифаг щакимиййятиндян юз конститусийалары цчцн тяминат алмалыдыр. Беля тяминат 3 –шяртя ямял едилдикдя верилир.

1) Кантонларын конститусийасы Иттифагын Конститусийасы иля зиддиййят тяшкил етмямялидир.

2) Кантонларын конститусийасы ящалинин сийаси щцгугларынын щяйата кечирилмясини тямин етмялидир.

3) Конститусийа кантонларын ящалиси тяряфиндян референдумлар гябул едилмяли вя вятяндашларын яксяриййятинин тяляби иля дяйишдирилмяси мцмкцн олмалыдыр.

Айры-айры федератив юлкялярдя федерасийа субйектляри суверен дювлятя мяхсус олан мцхтялиф дювлят органларына маликдирляр. Федерасийа субйектлярини юз парламентляри мювъуддур (субйектляри ямирляр тяряфиндян идаря олунан БЯЯ-дян башга). Федерасийа субйектляринин парламентляри бир палаталы вя йа икипалаталы олур. Мясялян, Щиндистанда штатларын бир щиссясинин икипалаталы, диэяр щиссясини бир палаталы парламенти вар. Парламентляр йерли ганунлар гябул едирляр. Исвечрядя бязи кичик кантонларда ганунлар халг йыьынъаьы тяряфиндян гябул едилир.

Айры-айры федератив юлкялярдя федерасийа субйектляринин юз щюкцмяти вардыр. Онун башчысы губернатор, баш назир, бюйцк назир олур.

Бязи юлкялярдя федерасийа субйектлярини федерал мящкямялярля йанашы юз мящкямяляри дя вар. Мясялян АБШ-да штатларда Али Мящкямя, даиря мящкямяси, полис мящкямяляри, бялядиййя мящ­кямяляри, аиля мцбащисяляри иля баьлы мящкямяляр, вярясялик ишляри цзря мящкямяляр, вя диэяр мящкямяляр мювъуддур.

Федерасийа субйектляри федерал парламентин йухары палатасында тямсил олунурлар. Бу палата субйектлярин мянафейини ифадя едян хусуси орган щесаб олунур. Онлар бу палата да йа ящалисинин сайындан асылы олмайараг бярабяр (АБШ-да щяр штатдан 2, Бразилйада ися 3 сенатор) вя йа ящалинин сайындан асылы олараг, гейри-бярабяр (мясялян-АФР торпагларында 3-дян 6-а гядяр, Щиндистанда 1-дян 34-я гядяр) тям­силчилийя малик олурлар. Танзанийада беля тямсилчилик йохдур. Орада парламент бир палаталыдыр вя субйектляри ганунвериъи органда тямсил олунмасынын фяргли гайдасы мювъуддур. БЯЯ-дя сечкили парламент олмаса да, щюкцмят йанында ямирликлярин мцхтялиф гайдада тямсил олундуьу бирпалаталы мяшвярятчи мяълис фяалиййят эюстярир.